Соборувањето на рускиот авион во Сирија ги натера Путин и Ердоган да се погледнат во очите и – како што многумина веќе го забележаа – секој еден од нив се виде себеси во другиот. Неспорни сличности во типот лидерство – харизматичен, авторитарен, спротивставен – со што тие успеаја да се наметнат, не смее да заматуваат и сериозните разлики во нивните политички проекти, сепак.

erdogan

Поранешни империи или подем на светски сили?

Русија и Турција се во слична ситуација – тие се наоѓаат меѓу империјално величие на минатото и ветувањата за модерен економски подем. Затоа тие ту се однесуваат како растечки светски економии, ту како навредени и непризнаени царски сили. Руската економија во 2015 година е под 2 трн. долари во номинални вредности (споредено со Италија) и околу 3,4 трн. долари по паритет на куповната моќ (споредено со Германија). Турската економија е со обем околу половина на руската. Во таа смисла и двете држави имаат ресурсите да претендираат да бидат регионални, а за одредени прашања и глобални сили. Претензиите на Русија за “енергетска и воена супердржава” – очигледно се реминисценција на статусот ѕ на “суперсила” од времето на Студената војна – се повеќе неоправдано сепак, бидејќи таа далеку не е во една економска лига со директни конкуренти – САД, ЕУ и Кина (со БДП од 17-19 трн. долари секоја по паритет на куповна моќ).

Вонредно: Од позиции во Турција минофрлачки напад врз сириската армија

Зависноста на Русија од цената на енергетските извори е голема: поради нејзината нестабилност руската економија се намалува , а тоа се проширува драматично во апсолутни вредности. На пример во најдобрата година (2013) беа постигнати нивоа на номинален БДП од над 2 трн. долари, додека 2015 година ниските цени на нафтата ги влечат надолу овие вредности на околу 1,175 трн. (Сите податоци се од ММФ.)

И Турција и Русија постигнаа огромен економски развој во последнава деценија и на крајот ги интензивираа своите економии. И Путин и Ердоган можат да се гордеат со овој резултат и да си припишуваат заслуги за него. Но изгледите пред двете држави – во чисто економска смисла – се прилично различни. Турција е исклучително млада нација, која брзо расте – а тоа, а не цените на енергијата, е основата на потенцијалот за нејзин раст.

Диктаторите или демократи?

И Русија, а уште повеќе Турција, не можат уникатно да бидат дефинирани како авторитарни режими. Во Турција политичкиот плурализам и значењето на изборите за составот на власта како целина се задржани. Последните парламентарни избори покажаа дека и покрај проблемите граѓаните имаат вистински избор, кога се јавуваат пред гласање. Нешто повеќе, Ердоган не успеа да освои уставно мнозинство што би му овозможило да преструктуирање Турција по свој, претседателски тертип. Против Ердоган има и реална политичка опозиција, која е сериозно претставена во парламентот. Сето ова не ја намалува склоноста кон авторитаризам, притисокот кој врши врз медиумите (ситуацијата со слободата на говорот се влоши значително во последните години), граѓанското општество, малцинствата.

Русија е повеќе само номинална демократија – хибрид меѓу апсолутистичко и демократско владеење. Изборите од пред многу години немаат потенцијал да ја променат власта, а личат повеќе на воена вежба, во која претседателот ја проверува борбената способност на подредените . Политичката опозиција е маргинализирана како во парламентот, а присутните партии кои самите ја дискредитираат идејата за опозиција – комунистите и Жириновски. Граѓанското општество е под државна контрола – повеќето водечки организации беа затворени. Слободата на медиумите е декоративна – ограничена до бутик изданија.
Водичи или политички лидери?
За Путин и во некоја мера за Ердоган стои прашањето колку воопшто можат да бидат протолкувани како нормални политичари. И двајцата изгледаат повеќе како водачи на своите нации: по моделот на Сталин и Ататурк.

Путиновиот легитимитет – разбран како одобрување на населението, како акламација – веќе има рекордни вредности. Треба добро да се сфати дека, сепак, тоа не е одобрување во споредба со некој друг, туку е откажување од споредба, одбивање да се најде, па дури и да се дозволи алтернатива на управувањето. Како Русија успеа да стигне до оваа состојба и да се здобие со војсководецот?

Одговорот е во пронаоѓањето на надворешен непријател и мобилизацијата на населението на воениот принцип. Путин успеа тоа да го постигне со Русија во војна – во случајот со Украина – и оттогаш тој добро разбира дека статусот на војсководецот зависи не толку од успехот или неуспехот на воените дејствија, туку од нивното продолжување. Ако тие завршат и луѓето се вратат на нормалноста, рејтингот на Путин би почнал да се движи како нормалните рејтинзи на политичарите. А пред украинските настани овој рејтинг не беше особено висок – протестите од 2012 година во Москва и големите градови покажаа дека во едно нормално политичко натпреварување Путин може да ја сретне реалната опозиција на урбаната средна класа (барем). Сето ова беше заборавено со издигнување во ранг на воено-времен вожд. Сириската кампања може барем делумно да се објасни со оваа вождистичка логика.

Ердоган го стори истото во повеќе плуралистичка и конкурентна политичка средина. И за двајцата случајот со соборениот авион е добредојден – водачите ќе ги измерат силите, но каков и да е резултатот, нациите им ќе се убедени дека имаат потреба од војсководецот.
Идеолози или прагматици?
Ердоган е поидеологизираниот лидер од двајцата. Тој го наследи политичкиот ислам од водачи како Ербакан и го претвори во доминантна политичка сила во Турција. Со тоа всушност беше сменета водечката идеологија на републиката – воинствениот секуларизам на Ататурк. Оваа промена на идеологијата беше во комбинација и со подемот на нео-османизмот како објаснувачка шема и валидизацјая на одредени царски амбиции. Проектот на Ердоган, во таа смисла, го менува лицето на Турција не само заради женските шамии. Преку политичкиот ислам Турција се обидува да стане лидер во клучен за светот регион, да наметне модел кој и други би можеле да го следат. Овој модел е контроверзен поради обидот да комбинира елементи на западната либерална-демократија со користењето на религијата за политички цели. Овој модел може да биде привиден како решение: колку може да стане алатка за де-радикализација на одредени исламистички групи. Но, тој може да биде и проблем ако го поништи имунитетот на турската република против токму слични радикали: тие се инфилтрираат во институциите и во еден момент може и да ги заземат. Во таа смисла, проектот на Ердоган е високо ризичен, како за самата Турција, така и за регионот во целина.

Путинова Русија не е всушност силно идеологизиран проект, покрај привидностите. Точно е дека Путин зборува против Западот и неговите вредности, но без да ја нуди блескавата нивна алтернатива. На крајот на краиштата Русија секогаш се мери и изедначува токму на тој Запад, ги зема главните политички идеи и пораки од него. Од национализмот до комунизмот.

Да го земеме за пример православниот фундаментализам. Путин – каков и да е – тешко може да се опише како православен фундаменталист. КГБ минатото очигледно помага во овој поглед – за него црквата е алатка за постигнување на одредени цели, но не таа или нејзината вера и идеологија се целта на вршењето на власта. Затоа идеолозите на фундаментализмот на Дугин се генерално за еднократна употреба во режимот на Путин.

Шиити или сунити?

Путин застана уникатно зад каузата на шиитите во Блискиот исток – од геостратешки причини. Во лицето на Иран и Асад тој гледа партнери со кои би можел долгорочно да соработува. Ердоган и Турција стојат зад каузата на сунитите – таа е дел од нивниот идентитет. Ова е длабоката противречност меѓу двајцата лидери и тоа може да доведе до значително влошување на односите меѓу нив. Зад инцидентот со соборениот авион стои токму ова побарување – дека има принципи кои Турција не сака да ги жртвува, дури и по цена на економска, а можеби и воена катастрофа. Пораката е јасна – Турција ќе се противи на секаков начин на обид да се наметне шиитска доминација во регионот преку оската Москва-Багдад-Иран-Дамаск.

Путин тешко може да му објасни и на своето население, а и на светската заедница, како уникатно стои зад една од страните во конфликтите на Блискиот Исток. Исламската држава може да даде моментална поддршка за тезата, но самата ИД е всушност производ на недостатокот на работи и одржлив баланс меѓу шиитите и сунитите во регионот. Само при таков баланс државноста во регионот би можела да се опорави трајно и тој да се врати кон некаква нормалност. Меѓу плановите на Русија и Турција во овој поглед има сериозни, засега несовладливи противречности.

Корумпирани тирани или национално одговорни суверени?

И Турција и Русија имаат претензии да водат суверена, национално одговорна политика. И за двете држави, сепак постојат сомнежи дека ги “освоиле” (во смисла на state capture) одредени политички елити кои ги користат огромните ресурси, за да се држат на власт. Корупциските скандали кои ја потресоа Турција во последните години, сериозно ја поткопаа довербата во Ердоган. Беше потребна ескалацијата на војната во Сирија, за да тој да ги закрепне своите позиции по патот на вождистичката логика.

Путинова Русија нема доволна слобода на говорот, за да произведе вистински корупциски скандал на највисоко ниво. Но и површен поглед на структурата на економијатаја прави јасна нејзината државно-регулирана олигархиска структура, постигната преку монополи на јавни ресурси на приватни лица. Расправијата со неудобните олигарси (оние кои имаа политички проекти), толерирањето на послушните беше клучот за Путиновиот успех во почетокот на новиот век. Вождистичката легитимација преку војна – било да е тоа во Чеченија, Украина или Сирија – му е неопходна за да ја обезбеди својата позиција на арбитер од последна инстанца и гарант на олигархиските интереси.

Што од ова, ако и населението на двете држави добива? Уште Аристотел тврдел дека политичкото однесување на власт треба да е во интерес и на владејачките и на управуваните. Тоа дека владејачките добиваат, не ги делегитимира по дефиниција. Но сепак и Аристотел сметал дека олигархијата е режим, во кој добиваар главно управувачите. А останатите мислат дека заработуваат, или дека нема друга алтернатива (би додале и денес).

Лицемери или искрени егоисти?

Главноиот приговор на Путин против Западот е дека е лицемерен: тврди дека стои зад универзални вредности, а се меша на меѓународната сцена, само кога има корист, а често и во спротивност со овие универални вредности. Аргументот на Путин е дека и Русија има право да дејствува на ист начин. Овој аргумент може да биде разобличен и во “реалистички” оклопи – нациите имаат интереси и права егоистично да ги бранат тие интереси во меѓународните односи.

Истовремено сепак Путин инсистира дека е тврд бранител на вредноста на државниот суверенитет – и тоа не само на рускиот што би било разбирливо од гледна точка на еден реалистича себичност, но и на оној на сите други држави. Тука Путин јавно изјавува дека водечко треба да е меѓународното право кое ја исклучува агресијата и мешањето во границите на суверени држави.

На крајот, со критиката на “лицемерството на Западот”, Путин сака да има “право” и тој да биде слично лицемерен во однос на суверенитетот на некои држави: Украина, Грузија, Молдавија …

Ердоган, исто така се жали на лицемерие во однос на Турција – на пример во разликата на солидарност во однос на нападите во Париз и оние во самата Турција. Повеќе фундаментално, тој ја обвинува ЕУ за лицемерие, поради неподготвеноста да биде протуркано прашањето со турското членство. Но и турската позиција е длабоко двозначна во однос на борбата против ИД, Курдите, иднината на регионот на Блискиот Исток … А всушност главното прашање е она што е односот на Ердоган кон светската демократија како целина – голем дел дури и од неговата сопствена земја го сомничи за лицемерна нелојалност кон неа.

Дали огледалото е криво, или сликата не е пријатна

Сирискиот конфликт ги нагласува и сличностите и разликите во политичките проекти на Путин и Ердоган. И двата не се идеолошка или економска алтернатива на Западот, а се повеќе барања да седнат на иста маса со него. Тие имаат свои силни страни, но и двете се високо ризични. Особено опасен е нивниот вождизам, кој претпоставува постоење на вонредни, воени околности за останување на власт. Друга поврзана опасност е склоноста да ги емоционализират политичките и економските прашања, да мобилизираат големи маси на луѓе врз основа на верски чувства или културен идентитет. Овде е многу силно паралелно со “емоционализмот” на 30-тите години во Европа, кој според Карл Ловенштајн беше во основата на жесток напад врз либералната демократија од политички екстремисти.

И Путин и Ердоган го “емоционализират” политикиот инструмент, но не треба да се заборави дека идентитетот и лојалноста на луѓето се градат и менуваат низ времето. Ако тие се навикнат да живеат во вонредни состојби, многу од она што сега изгледа како состојба на исфрлање на личности со комплекс на супериорност, може да почне да биде прифатено како нормално.

Слични содржини