Спроведување од претседателот Доналд Трамп на политиката – принципот “Америка на прво место” го покренува прашањето кој – ако некој воопшто може – ќе ја пополни празнината во случај ако Вашингтон ја напушти својата традиционална глобална лидерска улога.
Кина и Русија се меѓу кандидатите за поголемо економско и воено влијание, додека Германија со своето двојно однесување може да се покаже моралниот компас на Западот.
Со децении САД во голема мера беше таа која ги поставуваше условите во глобалната економија, ја исполнува улогата на жандарм против заканите за меѓународната безбедност и беа на чело кај реакциите против кризи, како Ебола и земјотресот во Хаити. Но откако Доналд Трамп се зафати да застанне со тој пат и влезе во Белата куќа со изолационистичка порака дека Америка треба да се фокусира на себе, тој ниту рекол, ниту направил нешто којзнае што, за да направи впечаток дека сака останатиот свет сам да си ги решава проблемите.
Во говорот на церемонијата на инаугурацијата Трамп изјави дека САД предолго инвестирала во индустриите, армиите, границите и инфраструктурата на други земји, додека ја оставиле нивната територија да “биде занемарена и да западната во проблеми”.
“Но тоа беше тука”, рече тој.
Со една од првите одлуки Трамп во понеделникот официјално ја извади САД од Транстихоокеанското партнерство (ТТП), договор за слободна трговија, иницирана како проект кај претседателот Џорџ Буш помладиот и договорено од претседателот Барак Обама за утврдување на правила во трговските односи со Азија и создавање на противтежа против растечкото економско влијание на Кина.
Новиот претседател на САД рече дека прави “одлична услуга” на американските работници, раскинување на договорот. Но сенаторот Џон Мекејн, исто републиканец кого Трамп изјави дека се повлекува од договорот и претставува “абдицирање на Вашингтон од лидерството во Азија и отстапувањето на Кина”.
Не само Пекинг може да профитира од американското повлекување. На свој начин и Русија, и Германија исто така може да поднесат барања за поголема улога во светот. Но никој не е во состојба одеднаш да почне да се мери со економската, воената и моралната моќ на Америка, односно повеќе од изолационистичкиот однос на САД ќе значи формирање на моќен вакуум.
“Нема земја или обединување од земји кои се во состојба да го стори она што САД го правеа во изминатиот половина век”, вели Џон Олтрман, поранешен соработник на Стејт департментот, а сега на Центарот за стратешки и меѓународни студии.
“Донекаде е прашање на капацитет и ресурси, донекаде на амбиција.”
“Многу работи едноставно нема да бидат завршени”, рече тој.
Додека ривалите на САД како Кина и Русија со радост би ја искористија можноста да пробаат да го заменат Вашингтон, многу земји во Азија, Европа и на други места се вознемирени од евентуалното повлекување на Американците. Дури Германија не се чувствуваат удобно од тоа дека се повеќе се гледа на неа како на морален пример.
Кина, која инвестира милијарди во Африка и Латинска Америка, за да си создава влијание во светот во развој, е можно да се претвори во се повеќе доминантната економска сила.
Пекинг веќе презеде агресивна кампања за склучување на мултилатерален трговски договор кој се јавува најверојатната алтернатива на ТТП – сценарио, за кој владата на Обама предупреди дека ќе ја напушти Кина “да пишува правилата” и ќе доведе до влошување на работните и еколошки стандарди .
Пекинг ја користи инаугурацијата на Трамп како можност да ја осмели САД и демократија и да го претстави својот комунистичка систем како подобар. А многу од соседите на Кина делат загриженост од заканите на Трамп да започне “трговска војна” со Пекинг, оданочување со должност кинески производи.
“Без разлика дали ви се допаѓа или не светската економија е токму оној голем океан, од кој не може да избегате дури и да сакате”, рече кинескиот претседател Си Џинпин минатата недела на Светскиот економски форум во Давос, изложување во плановите за раст, странските инвестиции и повеќе можности за трговија. На времето таква агенда беше лансирана од САД.
Неизвесност го следи и околу воените сојузи на Америка.
Трамп даде индикации за сериозно преосмислување на ова прашање, нарекувајќи го НАТО како “застарена” организација и велејќи дека американските сојузници треба да понесат поголем дел од товарот за одбрана, додека оние од пацифичкиот регион го засилуваат воениот потенцијал, а Русија демонстрира воена моќ во Источна Европа, која страда со децении под советска доминација.
Но не само таму Кремљ покажува мускули. Во Сирија Русија повеќе од една година ја поддржува успешнатае офанзива на сириските владини сили против бунтовниците и кормилари мировните преговори меѓу двата табора во Астана.
На разговорите, кои се одржаа во понеделникот, САД беа само набљудувач, додека Белата куќа изјави дека има можност да соработува со Русија во борбата против групата “Исламска држава” во Сирија. Ако дојде до ваков договор, тоа ќе го зајакне значително угледот на Москва во Блискиот Исток.
“Со изборот на Доналд Трамп стариот светски поредок од 20 век конечно си отиде”, напиша германскиот министер за надворешни работи Франк-Валтер Штајнмаер во статија за весникот “Билд”, изразувајќи доста распространето во Европа жал за забуна во светското лидерство и се поголемиот неред во меѓународните односи.
Активностите на Трамп се одраз на пошироките дебати на глобално ниво за глобализацијата против изолацијата. Британскиот премиер Тереза Меј оваа недела од американскиот претседател, по бара партнерство. Трамп го поздрави исходот од референдумот во земјата и за излез од ЕУ – нешто против што агитираше Обама.
Филипински претседател Родриго Дутерте кој пред тоа остро се противеше на Обама поради критиките на САД за војната на филипинската држава против дрогата, изрази поддршка за политичкиот принцип на Трамп “Америка на прво место” и изрази олеснување дека Вашингтон веќе нема да му им дава предавања на другите како да се однесуваат. Унгарскиот премиер Виктор Орбан, кој одамна е обвинет во недемократското однесување се изрази на сличен начин, објавувајќи “крајт на мултилатерализмот” во ерата на Трамп.
Иако се поголемата економска моќ на Кина и воената моќ на Русија им ме се допаѓаат на некои, малку се од западно ориентираните земји кои би се обратиле кон овие две држави за морално лидерство. Германија се обиде да се пополни оваа празнина, преземајќи стотици илјади бегалци и покажувајќи се како владетел за веќе распаднатиот мултилатерализам, 70 години откако беше виновна за едни од најголемите ѕверства во историјата за време на Втората светска војна.
Но Германија, економскиот мотор на Европа, има еден светол недостаток – неспособност да одговори на цврстата сила на амбициозните лидери во Москва и Пекинг. А и покрај сите нејзини напори, германската канцеларка Ангела Меркел ја очекува тешка кампања за реизбор подоцна оваа година, за време на која таа ќе разбере дали нејзината Германија е имуна на новиот популистички бран.