The New York Times.
Кога не може да си објасните зошто луѓето дејствуваат на одреден начин, најлесно е да убедите себеси дека тие не знаат што прават. Така реагираат европските политичари, бизнис и медиумски лидери на популистичкиот бран, од кој се плаши Стариот континент. Изненадени се дека многу од нивните сонародници гласаат за неодговорни демагозите. Не можат да разберат причината за гневот против меритократската елита, симболизирајќи во најголема мера од образованите и компетентни Еврократие во Брисел.
Зошто “класите, кои се издигнуваат со испити” предизвикуваат толку силно негодување во време кога комплексноста на светот претпоставува дека општеството ќе има најголема потреба од нив? Зошто луѓето кои се трудат напорно за да можат нивните деца да завршат најдобрите универзитети во светот, одбиваат да му верувате на оние кои веќе ги завршиле? Како е можно некој да се согласи со Мајкл Гоув, британски политичар од таборот на Брекзит, кој вели дека на луѓето им е “преку глава од експерти”?
Како изгледа очигледно дека меритокрацијата – системот, при која водечките позиции се заземени од најталентираните и најспособните, најдобро образованите и вршење на испитите – е подобар систем од плутокрацијата, геронтокрацијата, аристократијата, најверојатно дури од управувањето на мнозинството, односно од демократијата.
Меритократските елити во Европа сепак се омразени не само поради тесногрдството и глупоста на популист или заради збунетост на обичните луѓе.
Мајкл Јанг, британскиот социолог, кој во средината на минатиот век го создава терминот “меритокрација”, немаше да се изненади од тој развој на работите. Тој прв објасни дека иако “меритокрација” да звучи привлечно, за повеќето луѓе меритократско општество би било катастрофа. Меритокрацијата ќе роди општество на себични и арогантни победници, како и на лути, и очајни губитници. Триумфот на меритокрацијата, ја предвидеа Јанг, и ќе доведе до исчезнување на политичката заедница.
Меритократите се неподносливи за своите критичари не толку поради успесите, туку поради своето тврдење дека успеале, бидејќи работеле понапорно, биле квалификувани од останатите и затоа ги положиле испитите, на кои другите не успеале.
Парадоксот на актуелната политичка криза во Европа е во тоа што елитите во Брисел предизвикуваат негодување со истото, со што најмногу се гордеат: заради нивниот космополитизам, отпорност на притисок од јавноста и мобилност
Во Европа меритократскат елита е елита од платеници, не многу различна од елитните фудбалери кои се продаваат меѓу најуспешните клубови на континентот. Успешните холандски банкари се селат во Лондон, а надлежните германски бирократи заминаа за Брисел. Европските институции и банки, слично на фудбалските клубови, трошат огромни суми за да го добиете најдоброто “играчи”. Обично системот претпоставува победи на теренот или во заседнатата Централната банка.
Но, што се случува кога овие тимови почнат да губат или економија го успори потегот? Навивачите ги напуштаат. Ова се случува затоа што надвор победите ништо друго не ги поврзува “играчите” и нивните фанови. Тие не се од соседството. Немаат заеднички пријатели или пак делат спомени. Многу од играчите не се дури и од истата земја од која се тимовите. Може да се восхитуваат на вработените “ѕвезди”, но нема причина да ги жалат.
Самите меритократски елити инсистираат на тоа дека успехот надвор од нивната родна земја е доказ за нивниот талент, но во очите на многу луѓе нивната мобилност е причината да во нив не може да се има доверба.
Луѓето им веруваат на своите лидери не само поради нивната компетентност, туку и поради храброста и осветувањето, како и затоа што веруваат дека возачите ќе останат кај нив и во време на криза, а нема да се качат на хеликоптерот од итниот излез. Парадоксот е во тоа што токму конвертибилните компетентности на тековните елити, фактот дека тие се подеднакво квалификувани да раководат банка во Бугарија или во Бангладеш, да предаваат во Атина или во Токио, а тоа ги прави сомнителни за останатите. Луѓето стравуваат дека во време на проблеми меритократите ќе одлучат да ја напуштат, наместо да делат цената на останувањето.
Затоа и не може да биде изненадување дека лојалноста – и тоа безусловната лојалност кон етничките, религиозните или социјални групи – е во срцето на новиот европски популизам.
Популистите ветуваат дека ги оценуваат луѓето не само врз основа на нивните квалитети. Ветуваат солидарност, не задолжително правда.
За разлика од пред век денешните популистички лидери не зборуваат дека ќе национализираат индустрии. Денес тие ветуваат дека ќе ги национализира елитите. Не ветуваат на луѓето да ги спасат, но дека ќе останат кај нив. Ветуваат да обноват националните и идеолошките ограничувања, поминати од глобализацијата. Накратко, популист ветува на избирачите не компетентност, а близина. Ветуваат да ја обноват врската помеѓу елитите и народот. Многумина во Европа денес во тоа ветување наоѓаат привлечност.
Американскиот филозоф Џон Ролс изразува мислење на многу либерали кога вели дека да си губитник во меритократско општество не е толку болно колку да си губитник во едно јавно неправедно општество. Според неговиот концепт чесноста на играта ќе се компензира и ќе ги смири луѓето кои не успеале. Изгледа барем денес, дека големиот филозоф погрешил.