Повеќе од илјада години шахот е синоним за војна. Денес, Владимир Путин ја комбинира таа древна игра со модерното шармирање во обид да победи во многу реален конфликт на 21 век, пишува „Политико“.
Геополитичката стратегија на Советите и Русите е толку долго испреплетена со коњи, топови, кралеви и кралици што е тешко да се каже каде завршува спортот и каде започнува вистинската битка. Три години по целосната инвазија на Украина, еден од најдобрите руски шахисти стана гласен пропагандист на Кремљ, дури и лично доставува воена опрема на бојното поле.
Нему му се спротивставуваат, не преку 64 црно-бели квадрати, туку низ длабокиот јаз што ги дели поддржувачите на Путин од остатокот од светот, најпознатиот шахист на сите времиња и тренерот на најдобриот светски играч – и двајцата остро го критикуваат однесувањето на претседателот.
Шахот како оружје со мека моќ
Откако западниот свет ги затвори вратите за Русија поради инвазија во 2022 година – со повлекување на бизнисот, забрана на извоз и исклучување на руските спортски тимови од меѓународните натпревари, Москва успеа да ја задржи контролата над клучните шаховски институции. Ова им овозможи на руските играчи да продолжат да настапуваат на меѓународно ниво и да организираат турнири, дури и во окупираните украински територии како што се Крим и Донбас.
За критичарите на Кремљ, светскиот шах стана алатка на мека моќ, со која Москва се обидува да ја нормализира и институционализира својата брутална окупација на соседна земја.
Бирократ и политички послушник
Врските меѓу Кремљ и шахот се длабоко вкоренети. И ако некој ја отелотворува заматената граница меѓу политиката и спортот, тоа е Аркадиј Дворкович.
Со седа коса и нежна насмевка, претседателот на Светската шаховска федерација (ФИДЕ) изгледа како типичен спортски бирократ. Но, зад тој ненаметлив изглед се крие импресивната кариера на еден од најважните луѓе на Путин, тој беше потпретседател на руската влада од 2012 до 2018 година, а претходно советник на тогашниот претседател Дмитриј Медведев, денес еден од најжестоките застапници на војната против Украина.
Каспаров против ФИДЕ
Гари Каспаров, шесткратен светски шампион и познат дисидент, постојано го критикуваше Дворкович дека го користи шахот за потребите на руската дипломатија. Тој ја опиша ФИДЕ како „странска рака на КГБ“, наведувајќи примери на руски делегации кои доаѓаат на настаните на ФИДЕ во стратешки важни региони како Казахстан и Пакистан. Иако ова не е директен доказ за соработка меѓу Москва и ФИДЕ, Каспаров тврди дека шемата на дејствување јасно ги одразува геополитичките цели на Русија.
Дворкович претходно раководеше со Сколково, технолошки центар во Москва, кој беше санкциониран од САД за развој на воени технологии за руската војска. Иако Дворкович го напушти Сколково шест месеци пред санкциите, во март 2022 година тој издаде изјава во која изрази гордост на руските војници, нарекувајќи ги бранители од „нацизмот“, термин што често го користат руските власти за да ја оправдаат нивната агресија.
Неговата сопруга Зумруд Рустамова сè уште води бизнис во Русија и тесно соработува со рускиот сенатор и милијардер Сулејман Керимов. Иако тие не се под санкции на ЕУ или САД, украинскиот претседател Володимир Зеленски ја стави Рустамова на црната листа во 2023 година.
Русификација на светскиот шах
Според британскиот шахист и новинар Малколм Пејн, раководството на ФИДЕ довело до концентрација на моќта во руски раце.
„ФИДЕ е целосно под руска контрола. Преку огромни инвестиции го обезбедија претседателството на Дворкович, дури и менување на уставот на ФИДЕ“, рече Пеин. „Најважната функција, онаа на претседателот, ја има човек поврзан со режим кој изврши инвазија на друга земја“. Сепак, бранителите на Дворковиќ тврдат дека тој се обидува да го зачува шахот како неутрален спорт достапен за играчите од целиот свет.
Од шаховската табла до бојното поле
Ако Дворкович е пионот на Путин, тогаш Сергеј Карјакин е неговиот „црн витез“ на првата линија. Карјакин, шаховски велемајстор роден на Крим (окупиран во 2014 година), со години е жесток поддржувач на политиката на Путин.
Во последно време, тој ги замени фигурите со вистинско оружје, промовирајќи го рускиот наратив, појавувајќи се на бојното поле и доставувајќи воена опрема.
„Тој не се занимава само со пропаганда. Тој е на теренот, доставува оружје. Тоа е најлошото што го видел шахот“.
Карјакин бил виден во окупираните области како што е Авдијевка, а во септември 2024 година преживеал напад со дрон во близина на Харков. Преку својот канал Телеграм со околу 24.500 следбеници, тој шири дезинформации за војната.
Во февруари ЕУ му воведе санкции за „јавна поддршка за руската агресија, вклучително и отворено писмо до Путин, патување на окупираните украински територии и собирање опрема за руската војска“. За овие активности му беше доделена руската награда „За заслуги кон татковината“. Карјакин не одговори на прашањата на Политико.
И покрај документираните активности на Карјакин, ФИДЕ реагираше млако.
Критичарите откриваат како Кремљ ја води ФИДЕ, го притиска Дворкович и го штити Карјакин.
Во септември 2024 година, Карјакин беше назначен во Советот на Руската Федерација како претставник на окупираниот Крим. Ова усогласување со Кремљ ги прави спортските санкции политички чувствителни за Дворкович, кој останува под одреден притисок да ги балансира меѓународните норми со неговиот однос со руските власти.
„Карјакин прави многу шаховски активности за Единствена Русија (политичката партија на Путин), често се гледа Медведев, на пример, поранешниот шеф на Дворкович“, рече Нилсен. Карјакин има заштита, а тоа ќе има последици за Дворковиќ доколку добие забрана.
Случајот на Карјакин ја истакнува пошироката борба на меѓународните спортски организации за спроведување на етичките стандарди во услови на ескалација на геополитичките притисоци.
„Тоа е типичен чин за балансирање“, рече Нилсен. „Но, разумното прашање е зошто ФИДЕ и другите не ја вршат својата работа?
Советска шаховска машина и инвестирање во играта
Шахот има легендарна позиција во руската историја, длабоко вкоренет во националната култура и политика.
Играта првпат се здоби со популарност меѓу руските аристократи во 19 век, но дури откако комунистите го презедоа и го основаа Советскиот Сојуз, таа го достигна својот врв. Тие го промовираа шахот како евтина, но ефективна алатка за обединување на огромна мултиетничка популација.
Според директивата на Јосиф Сталин во 1930-тите, шахот стана поддржан од државата, а училиштата, клубовите и натпреварите се шират низ СССР. Интелектуалната строгост на играта ја направи идеално средство за прикажување на советската супериорност на светската сцена.
Советската шаховска машина не остана без ништо. Ветувачките таленти се идентификуваат рано и се негуваат преку силна мрежа на училишта и менторски програми, главно под водство на светскиот шампион Михаил Ботвиник. Шаховските списанија, големите турнири и филмовите ја прикажуваа играта како престижна работа, достапна за сите граѓани, од работници во фабрики до академици.
Тоа беше стратешка алатка колку што беше забавна. Врвните играчи како Анатолиј Карпов во 1970-тите и Каспаров во 1980-тите станаа познати имиња, заработувајќи престиж и привилегии ретки за советските граѓани, вклучително и можности за патување во странство за време на Студената војна.
Советската доминација на светскиот шампионат, со осум победници во период од неколку децении, беше потврда за вложувањето на државата. Сепак, колапсот на СССР во 1991 година растури голем дел од инфраструктурата што ја одржуваше оваа контрола. Клубовите беа приватизирани, врвните играчи емигрираа, а финансирањето се намали, што го означи падот на некогашната несомнена превласт на Русија.
И покрај овие неуспеси, руското влијание во шахот опстојува, што нè враќа во ФИДЕ. Од 1982 година, организацијата е под големо влијание на руските личности, како Кирсан Иљумжинов и Дворкович, кои беа и двајцата претседатели. Илиумжинов дури играше шах со либискиот диктатор Моамер Гадафи за време на нивното истовремено владеење.
Контроверзи го следеа рускиот шах во последните години, бидејќи Путин стана поагресивен на светската сцена.
Извесен период, единствените официјални спонзори на федерацијата беа руски компании, вклучително и државните гиганти како што се Руските железници и корпорацијата за атомска енергија Росатом, нагласувајќи го нејзиното потпирање на капиталот поврзан со Кремљ и поставувајќи прашања за финансиската транспарентност.
Руското влијание врз ФИДЕ
Западните санкции по инвазијата во 2022 година го ограничија учеството на руските играчи во глобалните настани под нивното национално знаме. Но, Русите продолжуваат да се натпреваруваат во индивидуални капацитети, честопати без јавно да ја осудат војната. И во 2023 година, Руската шаховска федерација контроверзно ја промени својата припадност од Европската шаховска унија, на Азиската шаховска федерација, потег што критичарите го сметаа за циничен обид да се заобиколат санкциите.
Рускиот надзор над светскиот шах поттикна прашања од ФИДЕ за нејзината неутралност и посветеност на меѓународното право по жестокиот правен спор околу високите шаховски турнири што се одржуваат на окупираните територии на Украина.
Во јуни минатата година, Етичката комисија на ФИДЕ донесе значајна пресуда против Руската шаховска федерација (РКФ), со која наметна двегодишна суспензија на телото по жалба на Украинската шаховска федерација.
Обвиненијата беа сериозни: организирање шаховски турнири на окупирани територии, соработка со санкционирани поединци и кршење на политиката за неутралност на ФИДЕ. Одлуката го опомена и Дворкович.
Но, во контроверзниот пресврт на настаните, Комисијата го укина поголемиот дел од оваа пресуда по жалба само три месеци подоцна. На 13 септември, суспензијата беше заменета со парична казна од 45.000 евра и опомената на Дворкович беше целосно укината.
Правната битка за окупираните територии
Нилсен остро се спротивстави на одлуката. „Со олеснување на казните, ФИДЕ им дава легитимитет на акциите на РКФ на окупираните територии“, рече тој. Тој истакна дека регионалните шаховски федерации на Крим и Доњецк се формално интегрирани во рускиот систем, што е јасно кршење на статутот на ФИДЕ и територијалниот суверенитет на Украина.
„ФИДЕ ги затвори очите“, додаде Нилсен. „Не се работи за деца кои играат шах, туку за Русија да ја институционализира окупацијата преку спортот“.
Етичката комисија на Шаховската федерација се состои од седум члена. Според официјалните документи, одлуката за ублажување на санкциите ја донеле три лица: Франсоа Стридом, претседател на комисијата од Јужна Африка, Американецот Дејвид Хатер и Индиецот Равиндра Донгре.
Стридом, јужноафрикански правник и долгогодишен шаховски бирократ, кој, според Нилсен, на крајот одиграл одлучувачка улога во олеснувањето на санкциите, исто така има истакната позиција, шеф на Комората за решавање спорови, поврзана со Меѓународната боксерска асоцијација (ИБА), организација под критики и предводена од рускиот официјален претставник Умар Кремев.
Врските на овој функционер ветеран (откриени од украинскиот спортски медиум Трибуна) со SILA International Lawyers, фирма која застапува различни руски спортски тела, дополнително ги поттикнаа обвинувањата за пристрасност.
Стридом не одговори на барањето на „Политико“ за коментар, но на јавна страница на Фејсбук ги опиша критиките за неговите врски со Русија како „теории на заговор“.
Длабоки руски џебови
Критичарите истакнаа дека руските шаховски натпревари во Крим и Донбас се особено злобни.
„Она што Русија го прави на окупираните територии е чиста индоктринација“, изјави Камишин, претседател на Украинската шаховска федерација за Политико. „Ги губиме од нив затоа што не можеме да организираме толку многу турнири. Нашиот последен турнир за 70 деца се одржа во октомври во Ирпин, а наградниот фонд беше само 500 долари.
Според документите до кои дојде Трибјун, турнирите организирани од РКФ во окупираните региони бараат од играчите да достават лични податоци и да добијат руска документација, со што ќе се консолидира контролата на Москва. Украинските претставници, вклучително и шефот на шахот Камишин, тврдат дека тоа ги прекршува не само правилата на ФИДЕ, туку и Олимписката повелба.
„Русија организираше повеќе од 2.600 турнири во окупираните украински региони во последните 10 години“, рече Нилсен, додавајќи дека тие се финансирани од длабоки руски џебови.
Повеќе од 6.000 играчи од териториите контролирани од Русија во Украина се регистрирани од „RCF“ во својата база на податоци за рејтинзи, со речиси 5.000 на возраст под 20 години.
Сепак, противниците на руското влијание во шахот сè уште не се матирани, а нивната борба е илустрирана од луѓе како Нилсен и неговата сопруга Викторија Чмилите-Нилсен, поранешната претседателка на литванскиот парламент.
Патувањето на Нилсен од надежен млад шахист до тренер од светска класа и отворен активист беше обликуван од неговите искуства во Русија.
На почетокот на својата кариера, Нилсен патувал во руските шаховски моќници за да научи од нивните богати традиции во играта, само за да биде сведок на испреплетеноста на шахот со олигархиските и политичките влијанија. „Јас бев еден од оние западњаци кои веруваа дека ангажманот со Русија ќе доведе до мир“, рече тој. „Сега гледам колку бев наивен“.
Шахот како средство за индоктринација
Светогледот на Нилсен дополнително го обликувала неговата сопруга Чмилите-Нилсен, која исто така е велемајстор во шах.
Воведена во шахот на шестгодишна возраст, таа постигна неверојатни рани победи, вклучително и Европското и Светското првенство за млади. По транзицијата во политиката како возрасен, Чмилите-Нилсен стана клучен застапник за Украина во Литванија, што го наведе нејзиниот парламент да донесе резолуции со кои се осудува агресијата на Москва и се признава Русија како државен спонзор на тероризмот.
Нејзината силна поддршка за Украина го поттикна политичкиот активизам на Нилсен.
„Живеењето во Литванија, каде што разбирањето на Русија е поостро, и гледањето на лидерството на мојата сопруга во овие предизвикувачки времиња, имаше големо влијание врз мојата перспектива“, изјави тој. „Таа отиде на првите линии во 2021 година и ми ги кажа своите впечатоци од оваа војна. Тоа ме натера да се запрашам што всушност прави Русија во Украина“.
Кога Русија ја започна својата инвазија во 2022 година, Нилсен стана еден од најгласните поддржувачи на украинскиот суверенитет во шаховскиот свет. Тој ги здружи силите со украинскиот велемајстор Андриј Баришполет на изборите за ФИДЕ во 2022 година, во несреќниот предизвик за раководството на Дворкович.
„На почетокот се двоумев дали да се приклучам на претседателската кампања на ФИДЕ, но гледајќи ги длабоките врски меѓу шахот и политиката и охрабрен од сознанијата на мојата сопруга за улогата на Украина и Литванија, почувствував дека е моја должност да се залагам за транспарентност и интегритет во шаховскиот свет“, рече тој.
Борба на и надвор од шаховската табла
Поранешен киевски министер за стратешка индустрија, кој ја водеше железничката инфраструктура на земјата во раните денови на руската војна, Камишин беше избран за претседател на шаховската федерација на земјата на почетокот на септември 2024 година. Тој е еден од највлијателните луѓе во земјата и е тесно поврзан со претседателот Володимир Зеленски. И тој има некои амбициозни цели за неговиот мандат.
Камишин сака да ја зајакне позицијата на Украина во ФИДЕ, да се залага за суспензија на Руската шаховска федерација и да се заложи за отстранување на руските државјани од раководството на ФИДЕ. Ќе биде тешка борба.
„ФИДЕ денес е изгубен стратешки фронт за цивилизираниот свет“, рече Камишин, нагласувајќи како Москва се зацврстила во управното тело на шахот, контролирајќи ги нејзините одлуки и операции. „Ова не е само руски државјанин кој ја води ФИДЕ, ова е федерација управувана по руски стандарди.
Едно од најспорните тековни прашања во шаховската дипломатија, рече Камишин, е притисокот на Русија да ги реинтегрира своите играчи под национални знамиња и химни и покрај тековната агресија.
„Сè додека водат неправедна војна, убивајќи наши спортисти, шахисти и цивили, тоа е неприфатливо“, рече тој.
Освен геополитичката борба додека силите на Путин напредуваат во источна Украина и се чини дека американскиот претседател Доналд Трамп е подготвен да ја намали американската поддршка за Киев, Камишин е воден од неговата мисија да го обнови шахот во Украина како стратешка алатка и симбол на издржливоста.
„Украинците мора да станат попаметни и посилни“, рече тој. „Шахот е витален елемент на таа стратегија. Ќе се бориме на сите фронтови на и надвор од шаховската табла“.