Во исчекување на прва средба меѓу македонскиот премиер Христијан Мицкоски и неговиот бугарски колега Росен Жељазков откако на политичката сцена во двете земји беа избрани нови влади, се поставува прашањето за закочениот европски пат на Македонија. Земјава е исправена пред предизвикот наречен уставни измени за да го исполни клучниот услов од Преговарачката рамка со ЕУ, но, ставот е дека ни се потребни гаранции за да нема понатамошни пречки во патот. Оттаму се бараат и уставни измени со одложено дејство кои би стапиле на сила откако ќе влеземе во ЕУ.
Во екот на таквиот развој на ситуацијата и односот меѓу двете земји, македонското малцинство во Бугарија повторно побара од тамошните власти официјално нивно признавање, но и очекување од македонските власти да се изборат за графа „Македонец“ на следниот попис кај нашиот источен сосед. По тој повод поразговаравме со бугарскиот професор Димитар Атанасов, кој воедно е и историчар во Институтот за етнологија и фолклористика при Бугарската академија на науките (БАН). Оценува дека бугарската држава тешко дека ќе се согласи да ги вклучи Македонците во документацијата поврзана со пописот на населението. Вели дека не знае дали македонската Влада воопшто би се обидела да води таква битка.
-Има многу посериозни прашања, чие решавање би довело до можност да се отвори разговор за граѓаните на Бугарија кои се чувствуваат Македонци. Прво: таканаречениот француски предлог вклучува услов за вклучување на Бугарите во Уставот на Северна Македонија. Повеќе пати сум кажал дека не поддржувам таква идеја, но Собранието во Скопје веќе ја изгласа и ја усвои. Се сеќаваме на тоа во средината на јули 2022 година. Со 68 гласа „за“ на ова се согласија македонските парламентарци. Без разлика на моето несогласување, тоа мора да се случи бидејќи највисокото законодавно тело го одреди тоа.
Второ: Упорноста на актуелната македонска влада по ова прашање испраќа лош сигнал до нејзините европски партнери. Бугарската страна досега можеше да сноси поголем дел од одговорноста за горчливите билатерални односи. Доминирана од интересите на националните популисти, таа зазеде позиција против дијалог, бидејќи конфликтот за нив беше средство за вршење влијание. Во моментов македонските владетели одговараат со уште понеприфатливо однесување, одбивајќи да ја спроведат одлуката на сопственото народно собрание. На овој начин, на европските институции им станува јасно дека инфантилното однесување на лидерите и манипулативните пораки засновани на пропагандни пораки од минатото не се заштитен знак на Бугарите. Македонците одговараат со ист инает и слично гледиште кое не поддржува дијалог, но уништува секаква шанса за нормален разговор.
Трето: Oтсега, секоја бугарска влада, дури и најдобронамерната кон Северна Македонија и најоддалечената од националистичките страсти и популизмот, ќе го користи токму овој аргумент – кога ќе ги спроведете вашите законодавни одлуки, тогаш би можеле да почнеме да комуницираме со очекувања за конструктивен тон, објаснува Атанасов за „Локално“.
За моменталните односи меѓу Македонија и Бугарија, историчарот жали што македонските власти, како што вели, наместо да заземат курс кон подобрување на односите со соседите, започнале со провокации упатени кон Бугарија и Грција.
-Време е да разбереме дека таквите потези немаат смисла. Да, носат привремени изборни поени, но ништо повеќе. Не се сомневам дека по сето она што третата влада на Бојко Борисов им го направи на Македонците, има причини македонските граѓани да бидат разочарани од Бугарите. И самиот сум длабоко обесхрабрен, размислувајќи за начинот на кој моите сограѓани го доживуваат нашето поставување како нација и држава во светот. Геополитичката битка речиси ме очајува. Се чувствувам беспомошно пред поддршката за глобалниот насилник од моите сограѓани. Уште повеќе се чувствувам разочаран од фактот што во Бугарија има партии кои не се обидуваат да го омекнат и маргинализираат конфликтното размислување, туку напротив – да го охрабрат, претворајќи го во своја политичка платформа. Пред само неколку дена, зградата на европските институции во Софија беше нападната од толпа насилници, предводени од бугарски национал-популист со крајно агресивна реторика.
Ова не ме прави оптимист, но има барем друга страна на она што се случува. Не сум убеден дека денес вреди да се постигне политичка поддршка по цена одредени политичари и партии да се претворат во предвесници на насилството. Еден од инаугуративните потези на актуелната влада на Северна Македонија беше промената на составот на Заедничката комисија за историски и образовни прашања. Отстранети се и самите колеги кои се потпираа на дијалог и професионализам. Оние кои се придржуваа до научните и етичките стандарди беа заменети со историчари за кои не можеше да се каже истото, порачува Атанасов.
Бугарскиот историчар исто така информира дека кон крајот на септември, кога МОБ гостуваше со операта „Набуко“ во Софија, имал разговор со претседателката Гордана Сиљановска-Давкова. Атанасов ѝ кажал на шефицата на македонската држава дека оваа промена во Историската комисија е чекор во насоката што бугарската страна ја почна од самиот почеток.
-Знаеме дека бугарската страна од Комисијата, Каракачанов ја пополнил со историчари блиски до него кои биле спремни да ги извршуваат неговите наредби. Блокирањето на нејзината работа во тој момент секако во голем дел се должеше на инструкциите што нејзините колеги историчари ги добија од цитираната личност, која во тоа време сè уште беше активен политичар, лидер на партија која исто така беше дел од владата на Борисов.
Овие чувства треба да бидат омекнати и цивилизирани. Лошата работа е што политичките лидери, наместо да се просветуваат, се впуштаат во најпримитивниот популизам, бидејќи стекнувањето моќ и држењето до неа преку средствата на дивјаштвото и незнаењето се покажува далеку полесно отколку преку алатките на образованието.
Нашиот разговор со проф. Силјановска Давкова заврши со повик од моја страна да не се оди во насока на национализам бидејќи тоа е спротивно на интересите на двете страни. И кажав дека ние, малкуте Бугари кои сакаме добри односи со соседите, имаме простор за дејствување само кога од другата страна е видлива добра волја. Ако подалеку од Осогово наидеме на истиот инает што е присутен во Бугарија, имаме врзани раце, истакна Атанасов.
На прашањето дали Бугарија да „омекне“ во однос на барањата на македонската влада за уставни измени со одложено дејство, соговорникот оценува дека македонското општество прави суштинска грешка со тоа што ја идентификува Бугарија како потенцијален фактор во однос на францускиот предлог.
-Самата негова објава ја турна бугарската страна од позицијата на лидер – факт што многу лошо зборува за дипломатијата во Софија. Очигледно не можела да си ја заврши работата. Двете земји се однесуваа како непослушни деца во песокот кои се караа кој да си игра со количката. Фактот што Собранието во Македонија го усвои овој документ значи само едно – веќе не е во рацете на Бугарија. Обврската не беше дадена на софиските политичари, туку на оние во Брисел. Ако некој може да ги ублажи условите, тоа се институциите на Европската Унија.
Обидот за ревизија многу лошо зборува за политичкиот консензус во Скопје. Европејците сакаат неколку работи од нас, прво меѓу нив е стабилноста и предвидливоста. За Германците и Французите нема понеприфатлива практика од повторно преговарање за постигнатите договори. Ова создава чувство на лизгавост и неодреденост. Европеецот е богат и просперитетен затоа што работи предвидливо и стабилно, без да троши енергија за да ги преиспита договорите што сите ги прифатиле, објаснува Атанасов.
Според него, отсега па натаму пред Македонија се исправени две патеки.
-Едната е да се внесат Бугарите во Уставот. Сакам уште еднаш да истакнам дека не ја поддржувам оваа одлука. Прифаќањето би имало висока изборна цена, бидејќи практично би значело дека ВМРО-ДПМНЕ не се разликува од противниците, кои ги смени на чело на државата. Во очите на многу македонски граѓани, сите тие би станале „предавници“. Важно е да се напомене дека имавме речиси една деценија да ги подготвиме нашите општества за неопходните промени. Можевме да водиме бројни кампањи за да објасниме дека е патриотски да се разбираш со соседите, да го фрлаш ѓубрето во ѓубре, да се чистиш по себе, да се однесуваш добро, да си ја работиш работата. Патриотизмот нема врска со агресијата кон саканите, а ние Бугарите и Македонците сме различни, но многу блиски. Наместо да ја нагласиме блискоста и граѓанскиот спој на патриотизам, го вративме етнонационализмот. Ова неизбежно ќе доведе до штета ако Северна Македонија ги вклучи Бугарите во својот основен закон. За што тогаш беа сите митинзи и акции против СДСМ и партиските челници? За што се бореше целиот народ кој со денови беше на плоштадите? Нивните претставници ќе испаднат предавници.
Постои и друг начин. Ако Македонија одлучи повторно да преговара за францускиот предлог, тогаш ВМРО-ДПМНЕ најверојатно ќе претрпи уште поголема штета. Прво, нема да важи европскиот имиџ на партијата. Во очите на европските институции ќе испадне дека не важи наративот за односите меѓу Софија и Скопје, во кои жртва е македонската страна. Не само тоа – ќе испадне дека македонската политичка класа не е сигурен партнер. Ова дополнително ќе го одложи пристапот на Северна Македонија во Европската Унија – перспектива која ги зајакнува антиевропските ставови во земјата и ги поддржува задкулисните сили, кои веќе прават постојани напори да ја насочат кон оската Москва-Белград-Будимпешта.
Не гледам сценарио каде што исходот е само позитивен. Мојата скромна прогноза е дека Кабинетот во главниот град на Македонија ќе продолжи да пружа отпор до последен момент, оставајќи ја тешката одлука на идната влада. Три години не се толку долги од перспектива на популистичките политичари. Штета што кога ова би се остварило, би значело 3 години изгубено време за македонското општество. Се надевам дека грешам и дека може да се најде и да се имплементира вин-вин решение, анализира бугарскиот историчар.
Од оваа гледна точка, тој не смета дека наскоро ќе има средба меѓу Мицкоски и Желјазков. Дури и да се сретнат, вели, тешко дека двајцата ќе излезат подалеку од тонот на дипломатските насмевки, бидејќи во моментов ниту еден од нив нема корист од влошување на односите.
-За владата на ГЕРБ и нивните партнери, секоја напната ситуација претставува нерешлива дилема. Борисов и неговите луѓе се навикнати да се движат по добро изгазени патеки и да не се соочуваат со прашања кои вклучуваат заземање позиција и демонстрација на вредности. Видовме и вчера: нивното тврдење дека не можат да изберат дали да ја поддржат Европската унија или САД во врска со војната во Украина беше пример токму за ова. Борисов изгледаше како исплашено дете кое ги затвора очите, чекајќи да помине страшната епизода од филмот во другата соба.
За да го подобриме амбиентот за разговор меѓу нашите земји, ни треба квалитетно лидерство. На чело на РСМ е влада која нема храброст да започне политика на намалување на тензиите што произлегуваат од национализмот. Во Бугарија на власт е партија чиј лидер не може да донесе ниту една важна одлука. Нашиот министер за надворешни работи е историски неспособен. Засега не е слушнат неговиот став за ниту едно значајно прашање. Самиот потекнува од младинската организација на ГЕРБ, каде што стана познат не по својата професионалност, туку по сервилното однесување – на јавен настан беше снимен како му ја бакнува раката на Борисов. Претседателот, пак, му се оддолжи за бакнежите со функцијата министер за надворешни работи, со јасна свест дека назначува зависна личност која нема да покаже свој став ниту во исклучителни случаи.
Според мене и двете влади не наоѓаат причина да се движат кон затоплување и нормализација. За мене ова е колапс на професионализмот, катастрофа на значењето, триумф на примитивизмот и победа на конфликтот над мирољубивите ставови. Се надевам дека и овде грешам и дека лидерите ќе бидат на вистинската висина за нивните позиции и времето во кое живееме, заклучува Атанасов.
Пред два дена во разговор за „Локално“, копретседателот на „ОМО Илинден-Пирин“, Стојко Стојков рече дека новата македонска влада ужива симпатии кај Македонците во источниот сосед, за разлика од претходната власт која, како што вели, направила штетни компромиси на сметка на македонското малцинство во Бугарија. Меѓу другото, тој истакна и дека Македонците во Бугарија очекуваат од властите во Македонија цврсти ставови во врска со нивните права кои источниот сосед, како што порача, им ги оспорува, како и укинување на одлуката на Парламентот и Уставниот суд во Софија според која не постои македонско малцинство.
На официјалниот прием во бугарската амбасада во Скопје, по повод 3 март – Денот на ослободувањето на Бугарија, за првпат била интонирана гласовно целосната верзија на македонската химна. Првпат во историјата на овој настан, „Денес над Македонија се раѓа“ била испеана со стиховите од сите три строфи. Досега, вообичаено, на приемите на бугарската амбасада, македонската, како и бугарската химна, се изведуваа само инструментално, без стиховите.
Н.П.