Начинот на кој се обидуваме да го решиме спорот меѓу двете земји во последните години само покажува колку сме блиски. Изгубивме премногу време во непотребна гужва. Бугарија малку незгодно се обидува да ја покаже својата роднинска надмоќ, а Северна Македонија се обидува да се еманципира од сродството, влегувајќи во крајна негативност. На ист начин ја третиравме и самата логична желба на ЕУ да го реши спорот меѓу нас од позиција на непристрасен, малку помудар и многу подипломатски партнер. Двете страни не се обидоа детално да го испитаат предлогот на француското претседателство, не ја информираа јавноста веднаш за неговото значење. Напротив, ги оставивме полулисните инстинкти на некои политички партии и коалиции да го дадат тонот, да го водат разговорот во сосема погрешна насока, вели во разговор за „Локално“, бугарскиот писател Радослав Бимбалов, говорејќи за предлогот на француското претседателство со ЕУ за кревање на ветото и решавање на спорот меѓу Македонија и Бугарија.
Радослав Бимбалов
Според него, како резултат на тоа, јавното мислење во двете соседни земји било целосно обземено од предлогот на Франција, а властите во двете земји ќе мора да ја избришат нивната непријатна ситуација и да ја прифатат идејата за разбирање со „половина уста“.
-Ова веќе се случи во Бугарија, но наскоро ќе се случи и во Северна Македонија. Мислам дека е крајно време да почнеме да се однесуваме како постари луѓе и да се прегрнуваме како добри пријатели, блиски роднини и сериозни поддржувачи во заедничка Европа, наведува Бимбалов.
Писателот смета дека францускиот предлог е доволно добар и поставува соодветни принципи за расчистување на јазот меѓу двете соседни земји при самиот пристап на РС Македонија во ЕУ – процес кој повеќе не треба да забави.
-Идната влада во Бугарија, каква и да е, нема да направи чекор назад, бидејќи мнозинството партии во парламентот јасно застанаа зад предлогот на Франција. Повлекувањето нови црвени линии во моментов би било неодговорно. На нашата тажна, уморна планета, сега постои голема, дебела црвена линија, која го дели цивилизираниот, демократски свет од военото чудовиште кое одлучи да ја смени историјата – Русија. Верувам дека Бугарија и Северна Македонија заедно мора да застанат многу поцврсто на вистинската страна на историјата, објаснува Бимбалов.
Франција совршено разбира, вели Бимбалов, дека имаме потреба од мал притисок за да дејствуваме.
-Сепак, ние поминавме една деценија во непродуктивни спорови и неспособни преговори, кои доведоа само до конечна ескалација на нашите разлики. Вистината е дека францускиот предлог е најдобар за двете страни – не го одложува процесот, ги задоволува нашите барања, а истовремено го зачувува достоинството на преговарачите. Цврстината овде доаѓа само од скратениот период во кој сè мора да се прифати. И ние сме должни да се усогласиме и да престанеме да се преправаме дека сме лути старци, дециден е писателот.
Во однос на говорот на омраза во двете земји, Бимбалов забележува дека патриотските партии од двете страни на границата се сосема исти.
-Тие ги користат противречностите за да ги развијат своите популистички тези, да привлечат радикални луѓе со длабоко вкоренети ставови. За мене, како наследник на македонските бегалци, работите се едноставни. Историјата нè подели на тежок, крвав начин, пред повеќе од еден век. Во последните 75 години, под сериозен диктат на Кремљ, нашите два народа намерно се спротивставуваат еден на друг. Толку остро што немаме желба да бидеме заедно. Всушност, тоа е толку едноставно – приказната е минато и како и да ја читаме, превртиме и преведеме, таа ќе остане таму, позади. Иднината е поважна. И тоа им припаѓа на луѓе кои знаат да бидат заедно без да бараат превласт или да создаваат значење со негирање на другиот, категоричен е Бимбалов.
Спас Ташев
На иста бранова должина кога се работи за спорот е и бугарскиот историчар и член на Институтот за население и човечки студии при Бугарската академија на науките, д-р Спас Ташев. Тој во разговор за „Локално“ вели дека односите меѓу РС Македонија и Бугарија се тешки, бидејќи долго време се молчи за отворените прашања.
-Сепак молкот не доведе до нивно решавање, па дојде време двете земји да тргнат по својот пат. Неговото одложување ја поткопува иднината. Бугарија суштински не ја промени преговарачката рамка предложена од Франција, ја прифати таква каква што е, само појасно беа разјаснети критериумите во бугарската позиција. Самиот француски предлог е надградба на актуелната европска политика, бидејќи се заснова на документ од 2020 година, кој е само дополнет со елементи кои станаа релативно јасни откако Софија и Скопје ги презентираа своите позиции на меѓународен план. Главните дополнувања се две: потребата од вклучување на делот од бугарскиот народ што живее на територијата на Северна Македонија во Устав и јасна заложба за почитување на човековите права на претставниците на овој досега неинкорпориран народ. Францускиот предлог е постигнат благодарение на активирањето на бугарските институции во лицето на Министерството за надворешни работи и особено на личната посветеност на претседателот Румен Радев. Бугарскиот граѓански сектор исто така станува се поактивен. На пример, во име на невладината Бугарска национална платформа, чиј претседател сум јас, до францускиот претседател Макрон беше испратено соопштение од 20 страници. Во овој документ, врз основа на официјалната странска статистика – отоманска од 1902 година и француска од 1918 година – како одраз на присуството на значително бугарско население во географската област на Македонија, презентиравме голем број податоци за кршењето на човековите права на овие Бугари од 1944 година до денес т.е. нашиот фокус не беше на минатото, туку на репресираните поединци и модерната употреба на говор на омраза. Ова се исплатеше и темата веќе не може да се заобиколи. Човековите права се универзален европски критериум. Се надевам дека властите во Скопје ќе сфатат дека не се работи за притисок или изнуда од бугарска или европска страна, туку за заеднички европски вредносен систем кој мора да се почитува. Постојано го следам бугарското јавно мислење и дефинитивно можам да кажам дека и покрај напорите на троловите и објавувањето на пропагандни материјали, огромното мнозинство од бугарскиот народ има пријателски чувства кон народот на РС Македонија и во никој случај не го оспорува правото на современите граѓани да го изразат современиот македонски идентитет. Но, на крајот, документите од минатото се такви какви што се. Бугарскиот став е дека секој граѓанин треба да има можност да се запознае со нивната изворна содржина, а не со нивното современо толкување, објаснува Ташев.
Според негово мислење, и покрај неконзистентната, нејасна и контрадикторна политика на Кирил Петков кон Северна Македонија, на крајот одлуката на Народното собрание повторно e донесена со консензус меѓу власта и опозицијата во Бугарија.
-Впрочем, никој не беше против францускиот предлог, главните забелешки и препораки беа за содржината на билатералниот протокол, што според некои може да се допрецизира, мислење што го споделувам. Парадоксално, македонскиот министер за надворешни работи, Бујар Османи, всушност се залага за вакво разјаснување, бидејќи за него идејата за билатерален протокол е неприфатлива, бидејќи ќе го помести фокусот на преговорите и ќе преовладуваат историските прашања. Поради оваа причина, кај бугарската страна созрева идејата за давање модерен звук на овие „историски“ прашања. На пример, да инсистираат властите во Северна Македонија, преку нивните безбедносни служби, да не подлежат на притисок, гонење или други форми на отворена и прикриена дискриминација и одбивање и да се откажат од употреба на говорот на омраза против оние граѓани на Северна Македонија кои, во приватни или јавни изјави ја откриваат автентичната содржина на документите поврзани со минатото на географската област на Македонија.
Или отворањето на архивите на состаноците на ЦК на МКП, посветени на следбениците на Иван Михаилов, или репресивните тела како КОС, УДБА и СДБ да се поврзат со рехабилитација и обештетување на нивните жртви. Некои од овие документи ги прочитав, ги имав од времето кога на жртвите или нивните потомци им беше можно да добијат копија од полициските досиеја. Значи имаме информации и докази за прогон на оние кои властите продолжуваат да ги споредуваат со „ванчомихајловисти“ и „големобугарски водачи“ или биле во контакт со „непријателската македонска емиграција – МПО“. Ова веќе не е историја, туку модерност, разбирливо за оние што не го познаваат македонското прашање во Европа и Америка. Овде мора јасно да кажеме дека овие луѓе не се предавници, оваа квалификација им ја дадоа сили туѓи за Македонија. Овие жртви, како и нивните предци Гоце Делчев, Тодор Александров и Иван Михаилов, во самите документи се запишани како Бугари кои се борат за независна Македонија со еднаквост на сите етнички групи што ја населуваат, подвлекува Ташев.
Историчарот констатира дека за ЕУ, случајот меѓу Бугарија и РС Македонија не е преседан.
-Механизмот за вето во билатералните спорови постојано се користи. Дури и во политиката на проширување на ЕУ кон т.н Западен Балкан. На пример, Романија на крајот на февруари 2012 година стави вето на почетокот на преговорите за членство на Србија во ЕУ, поради кршење на човековите права на дел од населението во регионот Тимош околу 40.000 луѓе, кое што Букурешт го смета за романско, говорејќи романски дијалект, но Белград се обидува да го направи нов „влашки“ јазик. Очигледно е дека политиката на Белград за поделба на народите и создавање нови јазици има традиција. На пример, на Косово беше направен обид да се создаде „косовски“ јазик различен од литературниот албански. Во случајот со романското вето од 2012 година, ЕУ за само неколку дена изврши огромно влијание врз Србија и на крајот даде гаранции дека ќе ги почитува правата на Романците на целата нејзина територија. Така, на 1 март следната година, Романија ги постигна своите цели, а потоа го повлече ветото. Од оваа гледна точка, на решавањето на отворените проблеми меѓу Софија и Скопје треба да се гледа како на процес, а не на еднократен акт. Во секој случај, хипотетички во одреден момент имаше подобро решение, но долгорочно се што е постигнато досега ќе биде наградено и нема да има враќање назад. Процесот има своја логика и не очекувам некаква промена. Бугарските црвени линии се наведени во пакетот 4+1. За нив во суштина нема никакви забелешки ниту во Бугарија, ниту меѓу другите членки на ЕУ, оценува Ташев.
За написите „Македонија е Бугарија“ во Бугарското национално собрание, Ташев додава дека не само пратениците од опозициската Преродба, туку и гостите во собраниската сала носеле таков натпис.
-Говори во сличен стил се слушаа и од пратениците од другите пратенички групи. Таквиот јазик е непримерен и мора да се отфрли. Ако во минатото Македонија или поголемиот дел од неа можеше да се смета за Бугарија, денес делови од географската област на Македонија припаѓаат на три, да не речам четири држави. Секој од нив има право на дел од социокултурното наследство поврзано со името Македонија. Денес, Северна Македонија е независна држава и само нејзините граѓани можат да ја одредат нејзината сегашност и иднина, во рамките на современите европски критериуми. Употребата на говор на омраза може да се ограничи и да се искорени, на пример преку мониторинг на медиумите и воведување санкции за оние медиуми кои го дозволуваат тоа. Ова не е ограничување на слободата на говорот, туку европска практика за борба против ксенофобијата, констатира бугарскиот историчар.
Н.П.