„Ние мора да имаме атомска бомба, дури и ако на неа трошиме половина од националниот приход со години!“ е емфатична реченица на Едвард Кардељ која стои во позадината на југословенската нуклеарна програма.
За да го разбереме значењето на навидум лудата изјава на партискиот лидер, мора да се потсетиме на тогашната геополитичка положба на Југославија.
Откако Јосип Броз Тито му кажа историско „не“ на Сталин, многу работи се сменија. Расколот со Советскиот Сојуз, што резултираше со протерување на Југославија од заедницата на комунистичките земји, ја стави земјата во незавидна положба.
Како член на Движењето на неврзаните, СФРЈ беше ставена во сендвич меѓу два блока од Студената војна, а последиците од војната сè уште се чувствуваа. Речиси мегаломанската одлука во тој момент беше земјата да се посвети на нуклеарните истражувања. Зад официјалната приказна за евтината енергија, сепак, стоеше можност за развој на нуклеарно оружје, кое ќе ја обезбеди моќта и независноста на Југославија по распадот со СССР.
Во 1948 година на барање на Тито бил изграден Нуклеарниот институт во Винча, место на околу петнаесет километри од Белград. Откако се набави дел од опремата, научниците кои заминаа во Норвешка на стручно усовршување, почнаа да работат. Наидоа на нешто сосема ново, барем во пракса, но решително зачекорија по негазени патеки.
И тогаш, дваесет и осум години пред катастрофата во Чернобил, имаше сериозен нуклеарен инцидент. Неговата сцена беше Институтот за нуклеарни науки Борис Кидрич, како што тогаш се нарекуваше институцијата во Винча, потсетува порталот „Повијест“.
Помалку од пет месеци пред инцидентот, Институтот пушти во употреба експериментален реактор со нулта моќност. Поточно, Тито свечено го направи тоа, што доволно говори колку тоа значело за меѓународниот престиж на Југославија. На спомен плочата пишува дека на 17 мај 1958 година во 9 часот и 16 минути била постигната верижна реакција во присуство на Јосип Броз, што била јасна порака дека работата со реакторот, со околу 200 килограми ураниум, беше постигната и заштита од радијација. Тоа не беше случај: притискањето на копчето од страна на претседателот беше симболично, а заштитата на операторите беше далеку под светското ниво постигнато во тоа време.
Во таа кобна среда, 15 октомври 1958 година, шест млади и неискусни научници, од кои некои сè уште не дипломирале, работеле на експеримент во реакторот во „Винча“. Сè одело рутински – сè до моментот кога мерните инструменти почнаа да ги покажуваат највисоките вредности на нивните ваги. Мирисот на озон ја исполнила просторијата, што покажува дека во воздухот е присутна смртоносна количина на радијација.
Младите инженери брзо реагирале и ги напуштиле просториите, само за да се запознаат со страшната вистина. Еден од нив морало да се врати, за да се запре понатамошната работа на реакторот и со тоа да се спречи катастрофа чии последици ќе ги почувствува целата земја. Матурантот Живота Враниќ, кој се заљубил во улогата, знаел дека оди во сигурна смрт.
Бидејќи во Југославија немаше опрема за медицински третман на озрачените, единствена шанса за нивен спас беше експерименталната клиника „Кири“ во Париз. Таму се префрлени ден по инцидентот, а францускиот лекар Жорж Мате дошол до радикална идеја – за прв пат во историјата на медицината ќе изврши трансплантација на коскена срцевина!
Иако детално им биле објаснети ризиците од таквата операција, петмина Парижани – четворица мажи и една жена – решиле да ги ризикуваат своите животи за да спасат потполни непознати луѓе. Сите претходни обиди за трансплантација имаа фатални последици и за донаторите и за примателите на коскена срцевина. Нивната неверојатна дарежливост спаси пет научници, а кутриот Живота Враниќ, кој прими премногу зрачење за да може дури и да се обиде да го изврши зафатот врз него, почина во француска болница на дваесет и четири години. Така, тој стана првата повоена жртва на атомско зрачење.
Денеска се смета дека несреќата во „Винча“ е последица на низа дефекти во системот за заштита од нуклеарно зрачење. На денот на гама зрачењето, имено, ниту еден од дозиметриските уреди за активирање на алармот или автоматска контрола на реакторот не бил во функција.
Додека светските медиуми сериозно се занимаваа со инцидентот, во Југославија долго време се криеше вистината која се смета за национален срам. Домашната јавност беше едвај информирана за несреќата, како што беше случај подоцна кога се случи катастрофата во Чернобил.
Стјепко Хајдуковиќ, еден од озрачените, со години бил принуден да држи затворена уста за тоа што се случило.
Слободан Накиќеновиќ, тогашен секретар на СКНЕ, му рекол: „Другар, објавувањето на какви било информации за ова ќе се смета за непријателски чин. Коментирајте кога ќе поминат триесет години, а сега подобро да молчите!“