Механизмот на ЕУ за регулирање на прекуграничните емисии на јаглерод или CBAM стапува во целосна сила од 1 јануари 2026 година. Но, недостатокот на подготовка на владите од Западен Балкан го зголемува ризикот од катастрофална и неправедна енергетска транзиција, открива нов извештај објавен од CEE Bankwatch Network.
Сепак, ако дејствуваат брзо за да воведат домашен надоместок на јаглерод за производство на електрична енергија и топлина, владите би можеле да го ублажат влијанието на CBAM и да соберат до 4,2 милијарди евра годишно за финансирање на одржлива енергетска транзиција и поддршка на регионите зависни од јаглен.
Според CBAM, увозниците од ЕУ на одредени стоки како електрична енергија, железо и челик, цемент, ѓубрива, алуминиум и водород, ќе треба да платат за емисиите на јаглерод диоксид поврзани со производството на такви стоки во земјата извозник. Ова ќе го направи увозот во ЕУ од земји со високо ниво на употреба на јаглен, нафта и гас многу поскап отколку што беше досега.
Увозниците на електрична енергија од Западен Балкан кои се од ЕУ – Италија, Хрватска, Унгарија, Романија, Бугарија и Грција – ќе мора да најдат други добавувачи или ќе се соочат со високи трошоци за CBAM. Увозот на електрична енергија во ЕУ веројатно ќе се намали преку ноќ, намалувајќи ги приходите за компаниите за електрична енергија во Западен Балкан.
Босна и Херцеговина, Црна Гора и Северна Македонија нема да плаќаат CBAM такси, но ќе бидат погодени од падот на приходите од извозот на електрична енергија, како и Србија до одреден степен. Околу 57 проценти од електричната енергија што ја увезува ЕУ од Босна и Херцеговина, Црна Гора, Северна Македонија и Србија е базирана на јаглен. Приходот од CBAM ќе оди во буџетот на ЕУ. Доколку извозот на електрична енергија продолжи како досега, годишниот приход на ЕУ само од нив би можел да достигне речиси 965 милиони евра.
Доколку владите од Западен Балкан порано започнаа да се подготвуваат за CBAM, наместо да ѝ дозволат на ЕУ да генерира приход од нивниот извоз на електрична енергија, тие можеа да генерираат приходи за сопствената енергетска транзиција со воведување на национални системи за цени на јаглерод.
Ова можеше да придонесе и за ослободување на нивните електроенергетски сектори од CBAM, кој има вградени услови што го дозволуваат ова ако земјите значително напредуваат во примената на енергетскиот и климатскиот закон на ЕУ. Сепак, ниту една од земјите не е блиску до исполнување на овие услови.
Сепак, со воведување на домашни цени на јаглерод, земјите би можеле да ги ублажат влијанијата на CBAM и да генерираат значителни приходи за трошење на праведна и одржлива енергетска транзиција.
„Само два месеци до целосно стапување во сила на CBAM, сè уште слушаме желби од владите и комуналните претпријатија кои се надеваат на одложувања и исклучоци. Но, нема да има одложување и ниту една од земјите не е ни блиску до добивање на исклучоците од електроенергетскиот сектор дозволени според Регулативата CBAM.“ „Треба да престанат да сонуваат и да почнат да се подготвуваат.“, истакна Јоана Киута од CEE Bankwatch Network.
Елена Николовска од Еко-свест вели: „Македонија има изработено закон за климатска акција од 2021 година кој во себе содржи механизам за надоместок на јаглерод. Средствата собрани од овој надоместок треба да одат во фонд за праведна транзиција кој ќе обезбеди финансии за трансформација на регионите зависни од јаглен – Битола и Кичево. Но, законот се уште не е усвоен. Потребно е итно донесување на овој закон кој ќе ја забрза енергетската трансформација и ќе ги обезбеди потребните финансиски средства за регионите зависни од јаглен“.