Австралиецот со македонско потекло, Џон Јоновски , инаку некогашен советник во владите на Бучковски и на Груевски, во интервју за „Локално“ открива каков совет би и дал на актуелната влада. Како суштински посочува неколку: да се отвори земјата (капитално и економски), да се застане зад клучните индустрии со кокурентска предност, да се елиминираат лошите субвенции, драматично да се намали администрацијата…
Овој инвестициски советник како несфатлива ја посочува дилемата зошто во Македонија е се уште нелегално да се има странска банкарска сметка. „Зошто ги правиме нашите луѓе што можат и сакаат да работат со надворешниот свет, криминалци со сила?, забележува Јоновски.
Токму оваа пречка вели им стои на патот на многумина да работат надворешен онлајн бизнис. Контролата на капиталот според него, е во функција да се заштитат лошите политики и одлуки на морално корумпираните политичарите.
Како приоритетен го посочува посакуваниот повисок економски раст. Можни се 5-7% раст на годишно ниво смета тој но Владата треба да е посериозна, и одлучна да ризикува. „Во спротивно ако мислат дека не можат, подобро би било да ги спуштат пенкалата, да престанаат да губат време на сите и да си одат дома“, директен е Јоновски.
Без заобоколување го посочува како проблем судството поистоветувајќи го со карцином. „Треба да побараме помош од нашите меѓународни партнери за да се „искорени ракот“ и да се започне одново”. Резовите според него треба да бидат радикални и во форма на отпуштање на целото судство.
Јоновски е внимателен во однос на ефектот на државната помош врз фирмите. Искуството и бројните примери од светот се според него поткрепа на тезата дека владата може да поддржува, но тоа почесто е проблем, а не решение.
Фондацијата Херитиџ во својот последен извештај напиша дека надуениот јавен долг и неефикасното судство ги лимитира економските слободи во Македонија.Како некогашен советник во владите на Бучковски и на Груевски, што во тој поглед би го советувале Заев доколку ви понуди таков ангажман?
-На економски фронт: „Go Big or Go Home“, што значи – Тимот на Владата треба да стане посериозен – да се движи побрзо, да стане поодлучен, да ризикува и да оди напред на економскиот фронт, да ја отвори земјата кaпитално и економски (се уште сме затворени во суштина), драматично да се подобри бизнис климата – да се застане зад клучните индустрии со конкурентска предност, да се стимулира извозната активност, да се елиминират лошите субвенции, да се олесни работењето на малите бизниси, да се ослободи човечкиот капитал од расипничката администрација, и да им се овозможува на луѓето пристап до светските пазари со нивниот ентузијазам и енергија.
Во крајна линија треба да постигнеме 5-7% раст на годишно ниво. Во спротивно ако мислат дека не можат, подобро би било да ги спуштат пенкалата, да престанаат да губат време на сите и да си одат дома.
Во однос на судството – каков карцином е ова(?!) Не верувам дека можеме да го лекуваме. Треба да побараме помош од нашите меѓународни партнери за да се искорени ракот и да се започне одново. На пример, отпуштање на целото судство, градење нови темели, доведување респектабилни и искусни судии во земјата и инсталирање програма каде што нашите потенцијални судии ќе бидат одбрани да служат како чираци и со тек на времето да бидат овластени за квалификувани да служат во салите на правдата самостојно.
Се чини дека после 30 години независност, Македонија се уште не успеа да испише успешна економска приказна. Недостиг на воља, преголемо политичко влијание, не многу пријателски ориентирани соседи, индеферентна Европа? Колку се влијателни овие фактори, каде грешиме?
-Нашата надворешна политика беше корисен изговор за покривање на грубата небрежност и неспособност во последните 30 години. Во инженерска смисла, ова би претставувало катастрофален неуспех во сите партиски линии. Освен прашањата што ги споменав претходно, суштината на работата се сведува на состојба на ум, конкретно недостаток на вистинска желба да се направи вистинската работа за земјата и нејзиниот народ – дури и ако направите грешки. За жал, политиката во целиот овој регион се смета за краткорочна лична деловна можност, честопати на штета на земјата. Сите сме свесни за реалноста и сите сме, како граѓани на оваа земја, одговорни што дозволивме таа да продолжи толку долго.
Како да ги поправиме состојбите? Имаме структурен проблем. Тешко е, но не и невозможно. Ќе биде потребно време. Потребно е : да инвестираме во подобри релаксирачки системи за образование, унаредување на владеењето на правото и судството, политичарите соодветно да одговараат пред законот, побрзо движење кон меѓународна интеграција, отворање на економијата за да им овозможи на нашите луѓе пристап и работа на глобалниот пазар во оваа дигитална ера, од нивните домови во Македонија, драматично намалување на администрацијата, зголемена транспарентност, спроведување на ефективни мерки против корупцијата.
Македонија предолго е затворено општество и останува така до денес. Се уште е нелагално да се има надворешна банкарска сметка – зошто? Зошто ги правиме нашите луѓе што можат и сакаат да работат со надворешниот свет, криминалци со сила? Колку луѓе имаме спречено да работат надворешен онлајн бизнис поефикасно заради глупава, незамислива регулатива што е измислена од ограничен политичар, бирократ или административец!? Во нашата држава, контролата на капиталот е во функција за да се заштитат лошите политики и одлуки на неспособни, несовесни и морално корумпирани политичари и административци. Лошата политика е еднаква на одливот на капитал. Добрата околина и деловната клима се еднакви на приливите на капитал. Едноставно е.
Само преку отворена економија и социо-политичка структура може да се надеваме дека ќе ги промениме работите. Отворена во смисла на капитал, движење, идеи, пристап до глобалните пазари.
2021 година се најавува како економска година, но повторно се воведе полициски час, нема изгледи за почеток на масовна вакцинација, не чека попис, локални избори,.. Дали го делите владиниот оптимизам дека не очекува закрепнување на економијата во услови кога се најавува нова еврообврзница, ребаланс на буџетот, намалување на платите?
-Со оглед на падот на економската активност во текот на 2020 год., очекувам да видам силен отскок во 2021 год. со оглед на основните ефекти. Ова го гледаме во други земји и го очекувам истото и тука – сепак ова е рефлација на растот од ниската основа заедно со одредена побарувачка. За жал, без решавање на сериозните структурни проблеми, меѓу кои е и порастот на скриената невработеност, недоволна искористеност на капацитетите и започнување на инвестицискиот циклус веднаш, тешко дека ова ќе биде одржливо после оваа година.Во врска со ребалансот на буџетот и намалувањето на платите, би размислувал за зголемување на буџетот за капитал со додадена вредност и инфраструктурни работи, одржување на платите за зголемување на побарувачката, брзо следење на нови и постојни проекти за странски директни инвестиции кои се во фаза на подготовка и изнесуваат стотици милиони евра.
Фокусот на доставување на вакви мерки е во моќта на администрацијата и може брзо да се донесе бројни придобивки.
Голем број фирми успеаа да преживеат во услови на ковид кризата потпирајќи се исклучиво на државната помош. Дали е тоа светска пракса ? Како стопанствениците да ја намалат зависноста од буџетот, како да се охрабрат да ја модифицираат дејноста?
-Да, тоа е општа пракса на државно финансирана поддршка. Некаде повеќе, некаде помалку. Економијата треба целосно да се отвори и да им се обезбеди на луѓето слобода да изберат свој курс на модифицирање на дејствувањето во бизнисот. Каде треба да ја насочат енергијата? Да се справат со надуена и наметлива администрација или да иновираат, прошируваат пазари, клиенти, да создаваат вредност? Владата може да поддржува, но тоа почесто е проблем, а не решение. Го видовте ова во многу различни земји. Запрашајте се кој е најуспешен и најбогат, среќен и слободен – оние со голема или мала влада? Владеење на правото или не? Нефункционално судство или функционално? На оваа земја и треба многу помала, поефикасна влада и дигитална администрација, примери се Естонија, Сингапур, итн. Многу време, вредност и нерви се губат затоа што треба да се справат со непрофесионална администрација што служи како средство за вработување на политичките партии отколку да им помага на своите граѓани и да ја придвижи земјата напред.Треба да ce движиме кон брза дигитализација на администрацијата, ослободување на потрошениот човечки капитал во попродуктивен и подинамичен приватен сектор.Со зајакнување на поединците ќе и помогне на земјата да ја зголеми стапката на раст, богатството на своите граѓани и да го подобри животниот стандард за сите.
Владата најави дека од оваа пролет ќе почнат со работа економските советници. Откако пропадна првиот обид да се изберат економски дипломати, МНР објасни дека новиот модел се уште се конципира и екипира. Дали сметате дека Владата вака ќе успее да ја ревитализира економската дипломатија?
-Накратко, одговорот е „да“, ако е направено правилно. Инвестирајте во маркетинг и промоција и ќе имаме резултати. Ако погледнете во однос на бројките, тие милиони резултираат во милијарди. Овие статистики можете да ги проверите сами. Јас целосно ја поддржувам иницијативата на владата за обнова на овој многу важен комерцијален дипломатски кор за земјата.
Во однос на нивото на странски инвестиции, Македонија може да се „пофали” со скромни резултати споредено со претходните години. Главната причина се лоцира во пандемијата но земји како Србија на пример, успеаа и во ваква криза да регистрираат голем прилив на странски инвестиции. Како ја оценувате владината политика за привлекување СДИ?
-2020 година е уникатна и тешко е да се искористи како репер. Tрката за привлекување странски директни инвестиции е релативна игра помеѓу држави и влади, и прашање е колку сме попривлечни во однос на нашите регионални соседи и подалеку. Во овој поглед, странските директни инвестиции паѓаат првенствено поради следниве релативни тековни проблеми: слаб маркетинг и промоција на земјата, постојана политичка нестабилност, многу лошо владеење на правото и слаб и неискусен судски систем, бавно донесување одлуки и голема бирократизација, паѓање на образовните и професионалните стандарди, очигледна корупција на сите нивоа, намалување на популацијата.
Ништо од ова не е ново. Проблемот е структурен и постои без оглед на лицата што имаат позиции на моќ, пресекувајќи ги партиските, идеолошките, етничките и религиозните линии. Нема брза поправка. Големото прашање е дали Македонија има човечки капацитет и дали нејзините луѓе се во состојба вистински да ги решат овие прашања 30 години по независноста.
Како инвестициски советник бевте и сте вклучени во голем број трансакции речиси на сите континенти. Што ги советувате заинтересираните, во што да се инвестира во време на корона? Дали треба да се вложува во биткоин?
-Професионално сум ограничен на одговор. Не можам да ве советувам бидејќи различни луѓе имаат различни апетити за инвестирање и профили на ризик. Она што можам да го сторам е да ви кажам како лично гледам на ова и што правам. Прво, важно е да се разбере дека во сегашното глобално економско опкружување има голем број значајни трендови: стимулативна монетарна политика, стимулативната фискална политика, т.н. зелена револуција и придружна електрификација, тековни девалвации на валутите, ограничувања во снабдувањето со суровини, закотвување на ланците на снабдување во рамките на гео-политички кохезивни или поврзани економски блокови.
Се повеќе изгледа дека креаторите на глобалната политика конечно можат да бидат на работ да го постигнат она што се обидуваа толку долго, а тоа се повисоки цени или инфлација. Целта е да се проба да го сопре колапсот, да се стимулира растот и да се спроведе ресетирање со надувување на огромниот товар на долг.Во моментов, јасно е дека почнуваме да гледаме рефлација и можноста е ова да се претвори во инфлација. Забележете го зголемувањето на приносот на глобалните реални камати на обврзници и зголемувањето на цените на стоките, на пр. бакар, нафта, железна руда, земјоделски производи и сл. кои започнаа во третиот квартал од минатата година.Во таква средина обврзниците страдаат од вредност. Штедачите ќе бидат казнети на сметка на должниците. Компаниите за експлоатација на злато немаат добри приноси кога се зголемуваат реалните стапки, но многу добро го штитат капиталот кога инфлацијата се зголемува над номиналните стапки, што предизвикува реалните стапки да бидат негативни. Треба само да го разгледате 10-годишниот принос на државната каса во однос на цената на златото за да ја идентификувате оваа негативна корелација.
Исто така кога постои зголемување на каматните стапки, страдаат средства што имаат карактеристики на обврзници (на пр. фондови за недвижнини, комунални услуги, основни производи за потрошувачи), но финансиските институции, индустриски компании и компании кои произведуваат инпути и суровини за индустријата напредуваат.Економски, ние сме во општо глобално закрепнување и така ќе биде барем во следните два квартали. Меѓутоа, доколку не се исполнат проекциите и почне процес на забавување кон крајот на годината, во тој случај инвестициската стратегија треба да се промени. Со евентуално паѓање на реалните каматни стапки и зголемување на неизвесноста, златото ќе дојде на свое, како и американскиот долар повторно, но само за некое време.
На темата биткоин, има многу институционален интерес и моментум што почнува да го следи и инвестира во него. Ова е почетокот на овој тренд и може да продолжи. Лично го гледам као шпекулативен инструмент што може да оди добро но сум свесен за постоењето на надолните ризици.
К.В.С.