Евентуалниот успех на преговорите меѓу Софија и Скопје ќе биде комплексен резултат на акцијата, конфронтацијата и желбата за компромиси на различни фактори. На прво место тоа се владите, но и доминантниот дел од политичката класа во Република Бугарија и Република Македонија, вели бугарскиот историчар Стефан Дечев во разговор за „Локално“, анализирајќи како би се решил спорот меѓу двата соседи, за да не остане „замрзнат“.
Според него, јавното мислење во двете земји, особено новинарите и медиумските работници, треба да покажат зрелост, иако вели, „ова ќе биде тешко бидејќи образованието ги научило на различни работи“.
-Најважно ќе биде да се врати целосно изгубената доверба меѓу Софија и Скопје, особено по летото и есента 2019. Бугарската страна во моментов не верува дека македонската страна сака да направи нешто со историјата и дека сака да ја промени.Од друга страна, македонската страна не верува во бугарското, дека нема амбиции за одмазда и повторно бугаризирање, дека всушност ја признал и државата и нацијата. и јазикот. Во Скопје не веруваат дека сите во Софија го сфатиле ова сериозно. Во Софија, пак, не веруваат дека македонските историчари некогаш ќе се збогуваат со митологијата и навистина стручно ќе погледнат или на Самуиловата држава или на заедничката историја со Бугарија од времето на преродбениците и револуционерите. Не случајно мислам дека претседателот Стево Пендаровски зборовите на Кирил Петков ги толкува како вртење грб на минатото, смета Дечев.
Тој коментира дека впечатокот во Софија дека Скопје повеќе се потпира на странски притисок, на лобирање за меѓународни фактори, а не толку на билатерални разговори, придонесе за натамошно продлабочување на недовербата во последната година.
-Од друга страна, Софија ги буди сомнежите на Скопје бидејќи ја поистоветува својата политика со конкретни македонски Бугари, кои очигледно не ги одразуваат ставовите на сите македонски Бугари (да не зборуваме за мнозинството кои се сметаат себеси за етнички Македонци) и се отворени поддржувачи на ветото. Капак на се беше необјаснивото поистоветување на оваа политика со очигледно провокативните постапки на Виктор Стојанов (Претседателот на бугарската фондација „Македонија“).
Успехот може во голема мера да зависи од способноста на двете страни, кои треба да ги напуштат документите на двата парламента и да се вратат на договорот, кој зборува за заедничка историја на две држави и два народа. Тоа е во спротивност со бугарската декларација за целосно бугарска историја до 1944 година, како и со онаа на македонскиот парламент за вековното одвојување на двата народа и дека Бугарите и Македонците немале ништо заедничко во минатото. Оставки мора да поднесат и членовите на двете страни на Мешовитата историска комисија, кои сметаат дека парламентарните документи треба да имаат предност пред Договорот од 2017 година, како и да им дадат приоритет на експертизата и науката, кои категорично зборуваат за заедничко минато во одредени периоди, за заеднички и двоен идентитет, кој од еден момент покатегорично се разделува, потенцира бугарскиот историчар.
Дечев смета повнимателниот поглед на деталите сугерира дека земјите срамежливо влегуваат во нова фаза на односите во последните недели, со спротивставени сигнали и од Софија и од Скопје.
-Од Софија на прво место доаѓаат барањата за повеќе прагматизам, проширување на контактите на различни полиња, но без напуштање на работата на Историската комисија и општата историја. Од Скопје доаѓаат индиции за можности сериозно да се погледне кон правата на македонските Бугари или отворањето архиви, што ќе помогне да се открие вистината за репресијата врз нив во втората половина на 1940-тите и 1950-тите.
Всушност, искуството од 2017-2019 година беше доста подготовка за оваа нова фаза. Тоа за мене има две главни карактеристики, а тоа се раздвојувањето на двете страни со нивните минати илузии. Бугарија веќе почнува да ја гледа РС Македонија како друга, посебна, независна држава, со свои интереси, со различен идентитет кој се разликува од бугарските сфаќања за неа, со различни историски искуства поради Југославија и со различна агенда. И Македонија од своја страна почнува да ги крши своите стереотипи за Бугарија, според кои доколку биде притисната од Брисел, Вашингтон, Берлин или Париз, веднаш ќе попушти бидејќи ништо не зависи од неа. Постепено во Скопје се разделуваат со надежите кои мислам дека се уште се присутни дека ЕУ ќе ги смени правилата за да ја заобиколи Бугарија. Овој стереотип се чини дека е многу силен откако станa владина политика во 2020 година, појаснува Дечев.
Бугарскиот историчар посочува дека на крајот на 2020 година бугарското „вето“ не било сосема неизбежно и природно.
-Со поголема флексибилност, и доколку премиерот Заев не останеше сам, мислам дека имаше решение. А просторот за маневар во Скопје тогаш не беше мал. Македонската влада штотуку беше формирана по парламентарните избори. Но, единствениот политичар кој сакаше да нема вето беше очигледно Зоран Заев. Другите целосно се потпираа на надворешниот притисок врз Софија. Неговиот гест во интервју за БГНЕС веднаш беше проследен со разлики меѓу самите членови на историската комисија, но и други претставници на „длабоката држава“. Без разумните гласови на Денко Малески, Владо Бучковски, Љубчо Георгиевски, како и продлабочувањето на некои веќе дадени изјави од Драги Георгиев, Петар Тодоров, претседателот Стево Пендаровски и други македонски политичари и интелектуалци, е невозможно да помине. Тука не станува збор ни за мултиперспективност или двоен идентитет. Големиот проблем доаѓа од тоа што преродбениците и револуционерите не се само дебугаризирани, тие се присутни во македонската приказна како антибугари. Прличев кога вели „Убиен од Бугарите“ значи убиен од своите, а за обичните деца и луѓето во Македонија „тој е убиен од лошите Бугари кои секогаш не убивале“. Што друго да очекуваме од нив?, вели Дечев.
Според него, македонската јавност се однесувала достинствено, со тоа што не одговорила на ниту една од провокациите на Красимир Каракачанов и Ангел Џамбазки и предолго се воздржувала од усвојување декларација за дефинирање на македонските национални позиции.
-На крајот од изборни причини беше принудена на тоа. Можам да кажам дека се движиме кон одлука во моментот кога ќе почувствувам дека бугарските и македонските медиуми упорно и без двоумење ќе ги презентираат пред публиката најтешките нешта за прифаќање во Софија и Скопје со години и децении.
Тие се, за Софија, дека македонската нација со македонски јазик се појавила одамна и процесот не може да се врати назад во 2022 година под притисок. За Скопје тоа значи без двоумење признавање на заедничката историја на времето на преродбениците (иако пишувале на македонски дијалекти) и револуционерите (за сиот нивен политички сепаратизам и перцепција за Македонија како татковина). Но, луѓето кои стојат зад компромисот се малку меѓу интелигенцијата во двете земји (во Македонија дури и помалку отколку во Бугарија). И без концептите на двоен идентитет, и без поимот идентитетска динамика, нема решение. Потребно е целосно да се преиспита матрицата на „живковизмот“ и Колишевски за минатото, стереотипите на ДС и УДБА. Токму овие сили во последните месеци и недели не престанаа да работат зад сцената и да сакаат „да ја водат парадата“, заклучува Дечев.
Н.П.