Повеќето земји во развој ширум светот се соочуваат со најголемата должничка криза во нивната историја. Според една неодамнешна студија спроведена од групата Debt Relief во име на организацијата Norwegian Church Aid, повеќе од сто земји во развој не можат да ги вратат своите долгови.
Проценките покажуваат дека речиси половина од буџетот на повеќето од овие земји оди за отплата на нивните доверители. Меѓу нив се главно приватни сопственици на обврзници, Светската банка и Кина.
Одливот на средства за јавни инвестиции, социјална заштита и мерки за климатски промени е огромен, додека нееднаквоста продолжува да се проширува. Итно раздолжување, според истражувањето, е потребно повеќе од кога било со оглед на тоа што условите се влошија и поради здравствената криза.
„Криза што ќе трае“
Врз основа на податоците од гореспоменатото истражување, во 2024 година, сервисирањето на долгот во просек ќе апсорбира 41,5 отсто од буџетските приходи, 41,6 отсто од расходите и 8,4 отсто од БДП во повеќе од сто земји во развој. Според студијата, овие бројки се „многу повисоки отколку што беа пред олеснувањето дадено за Латинска Америка во 1980-тите и за силно задолжените сиромашни земји (HIPC) од 1996 година“.
Исклучително е значајно што трошоците за сервисирање на долгот далеку ги надминуваат сите социјални трошоци. Тоа покажува дека, според авторите на студијата, овие трошоци се во просек „2,7 пати повисоки од трошоците за образование, 4,2 пати повисоки од трошоците за здравство, 11 пати повисоки од трошоците за социјална заштита и 54 пати повисоки од трошоците наменети за адаптација на климатските промени“.
Уште позагрижувачки, според истражувањето, е тоа што се работи за долгорочна криза, со високи трошоци и оптоварувања за сервисирање на долгот „што се очекува да опстојат, според проценките на ММФ, до средината на 2030-тите“. Тоа значи дека ниту привременото одложување на сервисирањето на долгот не може да ја реши кризата. Дополнително, врз основа на истражувањето, доверителите се толку различни што за суштинско олеснување би било потребно учество и на надворешни и на внатрешни обврзници, а во некои случаи и повеќе доверители, пишува „Катимерини“.
Обврски над трилион долари
Новата должничка криза, која истражувањето ја нарекува „најсериозна досега доживеана од земјите во развој“, значи дека долговите се акумулираат речиси една деценија. Како што беше наведено, првично беше предизвикана од светската економска криза од 2008/09 година и падот на цените на основните прехранбени производи во периодот од 2014 до 2016 година.
Тогаш пандемијата „Ковид-19“ ја влоши кризата, така што на крајот на 2023 година, земјите во сите региони во развој – освен Европа – се соочија со „прекумерно просечно оптоварување на долгови“. Интересно е што според истражувањата, фактичките и потенцијалните обврски на многу земји, поради партнерствата меѓу јавниот и приватниот сектор, надминуваат трилион долари.
Исто така, значајно е да се забележи дека најпогодени земји „не се оние кои претходно добиле отпис на долгот, туку оние кои имале прекумерен пристап до глобалните и националните пазари на капитал по 2010 година“. Вкупно, само 33 од 151 проучувана земја во развој немаат проблеми со долгот.
Еден од клучните заклучоци е дека доверителите значително се промениле низ годините. Уделот на долгот „кон Кина и глобалните пазари на обврзници исто така брзо порасна“, додека повеќекратните доверители – особено Светската банка – имаат вкупно 46 проценти од овие долгови.
Заедничката рамка на Г20
За да се справи со растечката криза, Г20 започна заедничка рамка во 2020 година за да го забрза и рационализира процесот на олеснување на долгот. Сепак, имајќи предвид дека голем дел од долгот се должи на Кина и на приватните сопственици на обврзници, напредокот на оваа заедничка рамка засега се движи со многу бавно темпо.
Според извештајот, заедничката рамка договорена од Г20 „не е далеку од очекувањата во однос на навременото спроведување, ангажманот на доверителите и степенот на обезбеденото олеснување“. Имајќи предвид дека според оваа рамка, земјите сè уште би плаќале во просек 48 отсто од нивните буџетски приходи за сервисирање по ослободувањето, неколку земји поднеле барање да бидат вклучени во процесот.
Мерки за намалување на нееднаквоста
И покрај честите тврдења за спротивното, приближно половина од околу 18,6 милиони смртни случаи регистрирани поради пандемијата „Ковид-19“ се случиле на глобалниот југ.
Економските последици беа моментални: во повеќето земји во развој – освен во Источна Азија – мерките за здравствена заштита беа брзо повлечени, бидејќи во спротивно „милиони луѓе би завршиле во сиромаштија“. Состојбата дополнително се влоши поради падот на побарувачката од пазарите на побогатите земји за извозот и туризмот на овие земји.
Освен тоа, особен проблем е наглото зголемување на нееднаквоста во земјите во развој, бидејќи „најбогатите продолжуваат да акумулираат богатство врз основа на заработка од финансиски инвестиции, недвижен имот и наследство, додека најсиромашните граѓани немаат таков имот“.
Според истражувањата, најефикасните начини за намалување на екстремната сиромаштија и нееднаквоста се создавање универзално бесплатни јавни услуги, особено во образованието, здравството и социјалната заштита. Исто така, се предлага да се зајакнат работничките права – особено за жените – вклучувајќи повисоки минимални плати и формализирање на договорите за вработување. Дел од овие цели „може да потекнуваат од прогресивното оданочување, обезбедувајќи дека сите граѓани ќе сносат правичен дел од даночното оптоварување“, пишува „Еуроњуз“.
Предлози за раздолжување
Студијата предлага низа мерки кои би можеле да ја решат масовната должничка криза со која се соочуваат земјите во развој. Некои од клучните предлози се олеснувањето на долгот да биде достапно за земјите од сите нивоа на приходи и региони, но и прилагодено на нивните потреби. Исто така, ова олеснување треба да се обезбеди брзо, со итно одложување на плаќањето кога земјата аплицира за олеснување.
Исто така, се предлага отписот на долгот „да ги опфати сите доверители, користејќи правни и регулаторни алатки кои успешно се користеа во минатото“.
Со цел да се намали ризикот од идни кризи, студијата, меѓу другото, препорачува олеснувањето на долгот и новите заеми да станат целосно транспарентни и одговорни пред парламентите, граѓаните и ревизорските служби во земјите во развој и доверителите. Исто така, се предлага измена на Конвенцијата на ОН против корупција „за спречување на коруптивно или предаторско задолжување“, како и значително зајакнување на напорите за развивање на капацитетите на земјите во развој да преговараат за олеснување на долгот и ново задолжување.