Отворате YouTube и ве пречекува црн екран. Се обидувате да влезете во независен медиумски портал и добивате само празна страница. Или да бидете без мобилен интернет неколку часа, понекогаш дури и денови. За корисниците на интернет во Русија, ова не се технички грешки, туку резултат на систематска, долгорочна и повеќеслојна кампања на властите за да го стават целиот интернет под контрола на Кремљ. Државата воведе строги закони, забрани некопоративни платформи и разви софистицирани технологии за следење и манипулирање на интернет сообраќајот. Користењето на VPN мрежи сè уште овозможува пристап до блокирана содржина, но и тие се повеќе се блокираат.
Ова лето, властите дополнително го ограничија пристапот до интернет со воведување масовни исклучувања на мобилниот интернет, заедно со нов закон со кој се криминализира пребарувањето на „нелегална содржина“. WhatsApp исто така наскоро би можел да биде цел, додека властите истовремено промовираат нова „национална“ апликација за пораки – MAX – која, според очекувањата, ќе биде под силен државен надзор.
Претседателот Владимир Путин ја повика владата да „ги задуши странските интернет услуги“ и нареди составување список на платформи од „непријателски земји“ што треба да бидат ограничени.
Според експертите и борците за дигитални права, обемот и ефикасноста на овие мерки се алармантни. За разлика од претходните, неуспешни обиди за цензура, сегашните акции покажуваат зголемена техничка и политичка подготвеност на властите да го изолираат рускиот интернет.
„Тоа е смрт на интернетот на рати“, изјави за АП Анастасија Круопе од Хјуман рајтс воч. „Чекор по чекор, тие се обидуваат да стигнат до точка на целосна контрола.“
Почеток на цензурата
Обидите на Кремљ да го контролира дигиталниот простор датираат од периодот на масовните протести по парламентарните избори во 2011 година и одлуката на Путин повторно да се кандидира за претседател.
Интернетот потоа стана алатка за организирање протести и ширење независни информации. Како одговор, Русија почна да донесува закони со кои се блокираа страниците, се бараше од давателите на услуги да складираат комуникации и да инсталираат опрема што овозможува следење и пресретнување на сообраќајот.
Google и Facebook беа под притисок да ги складираат податоците на руските корисници на сервери во земјата, но без успех. Во исто време, беше објавена изградба на „суверен интернет“ – систем што може целосно да се одвои од остатокот од светот.
Казнениот прогон за објавување на социјалните медиуми станаа вообичаени, што јасно стави до знаење дека владата ги следи сите дигитални траги. Иако многумина во тоа време тврдеа дека Русија не може да изгради ништо како кинескиот „Голем заштитен ѕид“, сè се промени по 2022 година.
Војната во Украина – дигитална репресија на стероиди
По почетокот на инвазијата на Украина, властите го блокираа пристапот до главните социјални мрежи како што се Facebook, Twitter и Instagram, како и комуникациските апликации како што е Signal. VPN услугите станаа нова цел на цензура, што го отежнува пристапот до информации. Минатата година, YouTube стана жртва на таканареченото „пригушување“ – намерно забавување на пристапот – а Кремљ го обвини Google, сопственикот на платформата, за тоа.
YouTube е исклучително популарен во Русија, не само за забавна содржина, туку и како простор за критика на владата, особено меѓу поддржувачите на покојниот опозициски лидер Алексеј Навални.
Според извештаите од Cloudflare и независниот портал Mediazona, сè повеќе западни услуги за хостирање се нарушени или блокирани од Русија. Активистот и адвокат Саркис Дарбињан од организацијата Roskomsvoboda вели дека властите сè повеќе вршат притисок врз руските компании да ги преместат своите податоци на домашни сервери кои се полесни за контрола.
Тој проценува дека околу половина од руските веб-страници сè уште се потпираат на странски даватели на услуги за подобар квалитет и пониски цени. Блокирањето на тие извори автоматски ги прави многу глобални страници недостапни за корисниците во Русија.
Државата ја голта инфраструктурата
Друг загрижувачки тренд е консолидацијата на инфраструктурата – повеќето интернет IP адреси и даватели на услуги сега се контролирани од неколку големи компании, предводени од Rostelecom, државниот телекомуникациски оператор кој управува со 25 проценти од интернет сообраќајот во земјата.
Во 2023 година, властите ја зголемија цената на лиценцата за обезбедување интернет услуги од околу 80 евра на повеќе од 10.000 евра, со што помалите и независни оператори беа елиминирани од пазарот. „Кремљ сака целосно да го контролира дигиталниот простор, да ја цензурира содржината и да го манипулира сообраќајот“, предупредува Круопе од HRW.
Казни за пребарување на одредена содржина
Новиот закон го криминализира само пребарувањето материјал што властите го означуваат како „екстремистички“. Во таа категорија може да се вклучат ЛГБТК+ содржини, опозициски групи, песни од уметници кои го критикуваат Кремљ, па дури и неодамна објавените мемоари на Алексеј Навални, кои државата исто така ги прогласи за екстремистички.
Адвокатите предупредуваат дека со овој закон, за прв пат, е можно да се казнат самите корисници, а не само издавачите. На пример, во Белорусија, луѓето веќе се казнуваат за читање независни медиуми.
Иако не се очекува масовна примена на законот, неколку случаи се доволни за да ги заплашат граѓаните и да ги одвратат од пребарување на забранета содржина, според организацијата Net Freedom.
WhatsApp под знак прашалник, MAX како државна замена
WhatsApp, кој го користат повеќе од 97 милиони луѓе месечно во Русија, би можел да биде следната жртва. Пратеникот Антон Горелкин веќе изјави дека платформата треба да биде „подготвена да го напушти рускиот пазар“.
Наместо тоа, се промовира MAX – нова национална апликација за пораки, плаќања, владини услуги и блогови – развиена од социјалната мрежа VK. Telegram, барем засега, нема да биде ограничен.
MAX моментално е во фаза на тестирање и до јули се регистрирале малку повеќе од два милиони корисници. Апликацијата е должна да ги споделува корисничките податоци со властите по барање и, според новиот закон, мора да биде претходно инсталирана на сите паметни телефони што се продаваат во Русија. Владините институции и јавните претпријатија активно се охрабруваат да ги префрлат своите комуникациски канали на MAX.
Пат кон дигитална изолација
Според активистите, властите со години ја тестираат можноста за целосно исклучување на интернетот од остатокот од светот, редовно предизвикувајќи локални прекини во сообраќајот.
Дарбинјан верува дека единствениот начин MAX да заживее е целосна блокада на сите западни алтернативи. Но, тој предупредува: „Навиките не се менуваат преку ноќ. Луѓето користат брз и бесплатен интернет со децении. Тие навики не се бришат лесно“. Според него, рускиот регулатор Роскомнадзор користи сè понапредни методи – го следи целиот интернет сообраќај и проценува што и кога да се забави или блокира.
Крупе од „Хјуман рајтс воч“ заклучува дека Русија е сè уште далеку од целосна дигитална изолација, но секој нов чекор – секој закон, секоја забрана, секоја блокада – се движи кон тоа. „Тие развиваат технологија со години. Со години преземаат клучни делови од интернетот. И се приближуваат кон целта.“