Финскиот претседател Александар Стуб предупреди дека светот е во дефинирачки период што ќе го обликува глобалниот поредок во наредните децении, велејќи дека Западот има „една последна шанса“ да го убеди остатокот од светот дека е способен за соработка, а не за доминација.
Во текст насловен како „Последната шанса на Западот: Како да се изгради нов глобален поредок пред да биде предоцна“, објавен во списанието „Форин Аферс“, Стаб тврди дека светскиот поредок се урива побрзо од кога било досега од крајот на Втората светска војна.
Војната во Украина, конфликтите на Блискиот Исток и Африка, растечкото соперништво меѓу САД и Кина и слабеењето на меѓународните институции, вели тој, го означуваат крајот на повоениот либерален поредок.
„Светот се промени повеќе во последните четири години отколку во претходните триесет“, пишува Стуб, додавајќи дека силите што требаше да го поврзат светот, трговијата, енергијата, технологијата и информациите, станаа фактори на поделба.
Крајот на униполарниот момент
Стуб потсетува дека по падот на Берлинскиот ѕид, преовладувало верувањето дека либералната демократија е последната форма на политички развој. Но, тој „униполарен момент“ бил краткотраен.
Терористичките напади од 11 септември, војните во Авганистан и Ирак, финансиската криза од 2008 година и подемот на Кина сериозно го оштетија кредибилитетот на Западот.
Особено силен удар врз меѓународниот поредок, истакнува тој, беше рускиот напад врз Украина во февруари 2022 година, уште повеќе што Русија е постојана членка на Советот за безбедност на ОН, институција која треба да го одржува мирот.
Мултилатерализам или мултиполарност
Според Стуб, светот денес е помеѓу два модели: мултилатерализам и мултиполарност.
Мултилатерализмот се базира на заеднички правила и институции што важат за сите држави, додека мултиполарноста значи свет во кој неколку големи сили склучуваат ad hoc договори, честопати на штета на помалите држави.
„Мултилатерализмот води кон ред, мултиполарноста води кон неред и конфликт“, предупредува финскиот претседател, нагласувајќи дека малите и средните држави се особено ранливи во систем каде што големите сили одлучуваат над нивните глави.
Фото: Фејсбук/Александар Стуб
Три глобални блока
Стуб го опишува новиот глобален однос на моќта како триаголник помеѓу глобалниот Запад, глобалниот Исток и глобалниот Југ.
Западот е предводен од САД и нивните сојузници во Европа и Азија; Истокот ги собира земјите предводени од Кина, заедно со Русија, Иран и Северна Кореја; додека глобалниот Југ се состои од околу 125 земји во Африка, Латинска Америка и Азија.
Според Стуб, глобалниот Југ е тој што ќе одлучи каков ќе биде идниот светски поредок. Затоа Западот, предупредува тој, не може да понуди само реторика за демократија и човекови права, туку мора да ја дели моќта, да инвестира во развој и да им даде на овие земји вистинско место на масата.
„Реализам базиран на вредности“
Како одговор на новата реалност, Стуб се залага за концепт што го нарекува „реализам базиран на вредности“.
Тоа е надворешна политика која не се откажува од фундаменталните вредности како што се човековите права, владеењето на правото и суверенитетот, но во исто време ги признава ограничувањата на моќта и разновидноста на политичките и културните модели во светот.
Искуството на Финска, земја што граничи со Русија и беше принудена да прави болни компромиси за време на Студената војна, му служи на Стуб како предупредување против идејата за „Финландизација“ на Украина. Таквиот мир, истакнува тој, би значел губење на суверенитетот и територијата.
Јалта или Хелсинки
Клучот за опстанокот на меѓународниот поредок, според Стуб, лежи во длабоката реформа на Обединетите нации. Таа предлага три конкретни мерки: трајно претставување на Африка и Латинска Америка во Советот за безбедност, укинување на правото на вето и можност за суспендирање на членовите кои грубо ја кршат Повелбата на ОН. Без овие промени, предупредува тој, меѓународниот систем ќе се распадне, а светот ќе се лизне кон хаос, војни и владеење на силата.
Конечно, Стуб прави историска паралела помеѓу Јалтската конференција од 1945 година, кога големите сили ги поделија сферите на влијание, и Хелсиншката конференција од 1975 година, која ги постави темелите за безбедност и соработка во Европа.
„Денес избираме помеѓу Јалта и Хелсинки“, заклучува финскиот претседател. „Одлуките што ќе ги донесеме во следните десет години ќе го одредат светскиот поредок на 21 век. Ова е последната шанса на Западот.“