Поимите “Балкан” и “криза” одамна станаа речиси синоними и никој не се чуди за заострување на ситуацијата во овој регион. Но, она што се случува на Западен Балкан во последните неколку недели, всушност излегува надвор обичниот круг од проблеми и претставува на најдлабоката криза од времињата на југословенските војни во 90-тите години на минатиот век.
Не во една-две, а истовремено во сите шест уште не влезени во ЕУ земји ситуацијата се наоѓа на работ да излезе конечно надвор од контрола, и тежина зад себе врз останатите соседисе вели во воведот на првиот дел од анализата
Руската експанзија во балканската енергетика престана пред неколку години и доби премногу ограничени резултати. А во областа на политиката активноста на Русија во регионот се сведува на симболичното незадоволство од проширувањето на НАТО, но во никој случај од ЕУ. Политиката на Турција на Балканот во уште поголема мера се состои само од светли гестови, насочени првенствено кон внатрешната турска публика.
Од своја страна сите водечки балкански партии и апсолутното мнозинство од локалното население, како и пред тоа се стремат да влезат само во Унијата и никаде на друго место, независно од сите одложувања и тешкотии. Но и такво огромно влијание сепак се покажува недоволно за ЕУ, барем за да се стабилизира ситуацијата во регионот, да не зборуваме за одржлив развој на економијата и успешната евроинтеграција. Влегувањето на Западен Балкан во ЕУ сега изгледа уште помалку реално, отколку во 2003 година.
Илузијата на сиромаштија и омраза Главната причина за оваа вцепененост во неактивноста на самата Европа, каде политичари, медиуми, а по нив и гласачите слепо веруваат во целосно неверната идеја за Западен Балкан како за огромна црна дупка, каде сиромаштијата и фанатично меѓуетничка омраза е невозможно да бидат надминати со цената на никакви ресурси, уште повеќе кај ограничувањата, какви што ги има сега во ЕУ. Секако, кога таков стереотип ќе се наметне во Европа, секој европски политичар ќе отстапува со сите сили од темата за интеграција на Западен Балкан, бидејќи тие не се дружат од европските избирачи со ништо друго освен со нови и поголеми проблеми.
Независно од тоа, сепак оваа идеја е целосно неточна во сите нејзини компоненти. Прво, Западен Балкан дури по европските стандарди претставуваат многу мал регион. Се разбира, да се зборува за шест држави звучи импресивно, но нивната вкупна популација е едвај 18,3 милиони. жители Тоа е со милион и половина помалку од населението на Романија и два и пати пол пати помалку од тоа на Украина.
Втор дел
Елитистичка-бриселска унија и покрај овие поволни услови, во последните 15 година не успеа да постигне одржлива и долготрајна стабилност на Западен Балкан Всушност таква задача и неим била поставена, а наместо неа балканската политика на Брисел следеше сосема друга цел – на Балканот да е тивко, таму да не се пука, да не се дава повод за премногу гласно лоши вести и да не отстапува раководството на ЕУ од приоритетните прашања.
При тоа желбата не да биде променета, туку само замрзната ситуацијата на Западен Балкан , која пак целосно им се допадна на локалните корумпирани елити и оваа симбиоза се покажа неизмерно успешна: ситуацијата во регионот сега практично не се разликува од она пред 15 години.
Лидерите на Германија или Италија никогаш не се занимавале сериозно со проблемите на Западен Балкан, иако овие две земји имаат огромно влијание во регионот, особено економски. Наместо тоа балканските прашања беа префрлени на еврокомесарите. Тоа е удобен инструмент за демонстрирање дека во европската надворешна политика сепак има прашања за кои земјите од ЕУ се толку единствени, дека се подготвени да ги доверат на бриселските бирократи.
Навистина, во случајот со Балканот, тоа ретко европско единство главно се должи на едногласната неподготвеност на земјите од ЕУ да влезат во балканските проблеми. А за бриселските бирократи долгорочните последици се каде помалку важни од можноста да се земат со напредок во краток рок.
Балканските лидери добро го примија правилото дека ако нив не ги уредува некој предлог од ЕУ, тогаш е потребно и понатаму да си тераат по свое , и тогаш по некое време, на нив ќе им биде направен друг предлог, а тоа ќе биде помалку радикално и опасно за нивните сопствени интереси. Бидејќи бриселските бирократи не можат ниту да вршат силен притисок, ниту да чекаат долго. Тие треба да запишат, макар и мали успеси во своите извештаи. Значи балканските лидери го разбираат односите Балкан- ЕУ , од кој Брисел се плаши повеќе од сè од лоши вести од регионот. И ако кој и да е лидер е способен да обезбеди отсуство на такви вести, тоа Европејците ќе бидат подготвени да му простат за многу нешта.
Ниту корупциски скандали, ниту авторитарни режимски однос, ниту ксенофобична реторика, ниту дури сомневањата за вмешаност во воени злосторства не и пречеа на Унијата да го одржува Ѓукановиќ во Црна Гора, Груевски во Македонија, Тачи во Косово и Вучиќ во Србија.
Секако, угледот на овие лидери е сосема сомнителен , но додека тие обезбедуваат тишина во своите земји, подобро тие да не бидат притискани до крај особено дека на нивно место може да дојде некој каде-каде повеќе може да е ужасен.
Своето одалечување од балканските проблеми од Брисел сакаат да го објаснуваат со неподготвеноста за мешање во внатрешните работи на суверените држави од Западен Балкан.
Но, тоа е прилично лицемерно објаснување, бидејќи Европејците веќе доста разумно се инволвирани во овие внатрешни работи.
Босна со нејзиниот позицииониран висок претставник, Совет за имплементација на мировниот договор и меѓународни судии во составот на Уставниот суд претставува не само фактички, но и институционален проект на ЕУ.
Контингентот KFOR задолжен за безбедноста на Косово, главно, се состои од Европејци.
Охридскиот рамковен договор , кој нги регулира односите меѓу Албанците и македонските Словени во Македонија, беше постигнат само по ветувањето на Европејците дека ќе ја прифатат земјата во ЕУ – всушност, тие го дадоа уште во 2001 година.
Бриселските бирократи постојано се фрлаат да посредуваат во внатрешнополитички конфликти на Балканот, но со своето посредување тие не бараат долгорочни решенија, туку само начин за замрзнување на ситуацијата. Таквиот пристап образува во балканските политичари целосна неодговорност. Тие прекрасно знаат дека да се договорат меѓу себе директно е сосема непотребно. Наместо тоа подобро е да се укине доволно голема врева, за да пристигнат во земјата бриселскиот посредници и да започнат да ги смируваат сите. А понатаму, дури и ако не успеат да добијат никакви реални резултати, преговорите со европските посредници се вредни за балканските политичари сами по себе: можно е да се покажат во улогата на влијателни меѓународни играчи и храбри бранители на народот, а потоа да соборат од себе секаква одговорност за неуспехот на почеток пропадната цел, бидејќи Брисел ги натерал да отстапат од оваа цел.
Тргнување без субвенции таквото систем на мрзнење и надградбите на Западен Балкан може и да не се покаже најлоша опција – сепак е прекрасно да нема војна. Но колку подолго Унијата дејствува во сличен краткорочни, толку помали стануваат шансите во реонот да се постигне долгорочно урегулирање. И сегашната криза е уште еден доказ.
Зад навидум молкот за ситуацијата на Западен Балкан таа се влошува, а некои активности на ЕУ дури и доведоа до ова влошување. Особено штетна е политиката на земјите од ЕУ за човечкиот потенцијал на Западен Балкан.
Младата, образована и активен дел од населението, која би можела да работи за модернизацијата на економијата и обновувањето на политичкиот систем, се користи од различни европски интереси, таа се есели и влегува во силите во напредувањата на Германија, Австрија или Италија.
Примерите за ова се со конкретни показатели .
Да речеме само за две години (2014-2015) од босанскиот кантон 10 заминале 7% од населението. Главно тоа биле млади и активни луѓе. Зошто толку многу само за две години? Бидејќи мнозинството од населението на Кантон 10 е од етнички Хрвати. Тие имаат хрватски пасош. Во текот на летото на 2013 година Хрватска влезе во ЕУ, а во 2015 година Германија отвори својот пазар на труд за хрватските граѓани. По таквото решение на Германија проблемот со автономијата за босанските Хрвати очигледно се решава сам.
Во земјата тие се под половина милион: кој нема да умре од старост, ќе се пресели во Германија. По 15-20 година нема да има за кого да се бара формирање на хрватска автономија.
Емиграцијата кон Европа од Македонија, земја со население од 2 милиони луѓе, во периодот 2001-2015 година брои околу 106 000 луѓе. Мнозинството од нив (околу 58 000) заминале, добивајќи бугарски пасоши. Бугарија со подготвеност им ги издава, бидејќи смета дека Македонците се всушност Бугари. А Македонците радосно ги земаат, бидејќи Бугарија е земја од ЕУ и за нејзините граѓани се отворени работните пазари во Западна Европа.
Дарежливата програми на Германија за кандидатите за азил доведоа до тоа дека само во 2015 година над 3% од населението на Косово заминаа за таму да бараат азил. По неколку месеци поголемиот дел од нив добиваат отказие, но во Косово се вратија само неколку илјади.
Секако, слободното движење на работна сила, стоки, услуги и капитал е еден од основните принципи на Унијата. И ако земјите од Западен Балкан сакаат да влезат, тоа треба да бидат подготвени да ја платат цената.
Излегува дека жителите на Западен Балкан можат да одат во Европа, но балканските земји не можат да добијат субвенции од буџетот на ЕУ, со кои да стимулираат својата економија и да го забават бегството на луѓето. На пример, субвенциите на ЕУ за поддршка на евроинтеграцијата на Босна во 2014-2017 година треба да достигне 165,8 милиони евра. Тука влегуваат и зголемувањето на квалитетот на образованието, поддршка за иновациите, модернизацијата на социјалната сфера, подобрувањето на законодавството, административната реформа.
И за сето тоа ЕУ им доделува на Бошњаците по 40 милиони евра годишно. 
Босна е мала и сиромашна земја, оваа помош претставува само 0,6% од трошоците на босанскиот буџет. Данска, која е споредлива со Босна по население, годишно добива од буџетот на ЕУ над 1,5 милијарди евра субвенции. Очигледно е дека во такви трошоци за Данска на ЕУ не му останува никаква можност да одвои барем малку пари, за да не дозволи нов вооружен конфликт во Босна.
На сето ова може да се спротивстави дека ЕУ воопшто не му е должен ништо на Западен Балкан. Тоа се си нивни проблеми – нека сами се подобрат со нив. Без сомнение за проблемите на Западен Балкан се виновни локалните политичари, а не Европејците.
Но, прво, ако на Балканот се дојде до сериозна дестабилизација тогаш балканските проблеми неизбежно ќе се претворат во проблеми на Унијата и ќе треба да се плаќа многу поскапо за нивно решавање, отколку за превенцијата . И второ, самата ЕУ не е подготвена да обезбеди на Западен Балкан целосна самостојност. Договорите за асоцијација, создавање на зони за слободна трговија, статусот на кандидатите, преговорите за членство – сето ова сигурно го обврзува регионот со ЕУ и ја исклучува можноста да се побараат подобри можности за соработка со некој друг.
Нешто повеќе, ЕУ реагира многу брзо и болно, ако соработката на балканските земји со трети земји станува преголема, дури и ако станува збор само за економијата. Тука можеме да се сетиме за европскиот откажување од изградбата на Балканот на рускиот гасовод “Јужен поток” или бриселските истраги против кинескиот проект за Широкопојасна железница Белград-Будимпешта.
Зошто на Балканот им е проект за 3 милијарди долари со опасно кинеско учество кога ЕУ веќе им додели по 40 милиони евра за евроинтеграции?
Бесплатна ефикасност
Главниот проблем на балканската политика на ЕУ не е во парите, колку во неподготвеноста да се бараат нови пристапи, иако тие можат да бидат многу поефикасни од традиционалните и скоро слободни. На пример, Унијата би можел да го поддржи постојното на Балканот движење за признание на српскиот, хрватскиот, босанскиот и црногорскиот за еден јазик со различни дијалекти. Лингвистички аномалија, кога во Босна ист натпис се дуплираат три пати на трите државни јазикот може да изгледа забавно, но тоа создава огромни политички тешкотии. Бидејќи малата диалектична разлика дава на балканските власти причина да го дели образовниот систем по етнички принцип. Децата од различните етноси учат одделно и на тој начин ја репродуцираат во новите генерации старата етничка омраза. Иако практично и да не е можно да се замисли ситуацијата во која хрватскиот студент не разбира што му објаснува српскиот учител. Но едвај на ЕУ ќе свати и ќе ги надмине националистичките сентименти на балканските власти и да ги принуди да ги признаат овие јазици за еден. Уште повеќе, дека тогаш ќе се појават проблеми со неговото име. Но да се направи така што разликите меѓу дијалектите да не се користат за образовен апартхејд, е целосно остварлива цел.
Друга можно иновација / исто бесплатно / е да се преиспита редоследот на земјите во имплицитно интеграциската опашка, која постојат уште од 90-тите години на минатиот век. Тогаш по крајот на југословенските војни беше одлучено дека Србија е земја виновник, а Босна е земјата жртва, затоа би било аморално да се наградува Србија и таа да влезе во ЕУ пред Босна. Но, проблемот тука е и во тоа што во соседните со Србија земји постојат големи српски малцинства. Сега тие гледаат на ЕУ како антисрпски организација и за тоа се изјаснуваат против евроинтеграцијата. А ако Србија, која веќе настрада сериозно поради својата политика во 90-тите години, беше внатре во ЕУ, тогаш ова прашање требаше да исчезне само по себе.
И конечно, воопшто не е јасно зошто европските лидери запаѓаат во таков ужас од перспективата да преминат од Нејасната приказни кон реални дејствија и да го прифатат Западен Балкан во Унијата. Слично решение нема да биде популарно меѓу европските гласачи, но нема да создаде големи проблеми за ЕУ.
Пред 10 години ги примија Романија и Бугарија и не можеме да кажеме дека денес токму овие земји ги создаваат најголемите проблеми на Унијата. Иако илузиите на мнозина во Унијата не е гаранцијата за процут на сите членови.
Ова се само неколку заеднички финансиски програми и координација на политиките во некои области. Плус можноста да се воведат надворешни механизми за контрола на заостанување земјите, како што тоа беше прилично успешно применето во Бугарија и Романија. Зошто не се повтори истото и во Западен Балкан? Тоа не бара големи пари. Романија, која е споредлива со Западен Балкан по население и ниво на развој, за првите 5 години добила чисти субвенции од само 1,2-1,6 милијарди евра годишно, што е околу 1% од денешните трошоци на буџетот на ЕУ.
Уште повеќе дека евроентузијазмот на Балканот, макар и да е намален во последниве години, останува како и претходно еден од највисоките во Европа. Унијата за овие држави е последната безалтернативна надеж за релативно обезбедување на иднина. Затоа ако можноста да влезат во ЕУ стане за нив реалност, тогаш тие ќе бидат подготвени на најсмелите попусти за решавање на постјугословенските конфликти, вклучувајќи да се дојде до признавање на независноста на Косово од Белград. За моментов, сепак дури денешната криза не може даја принуди ЕУ да го вклучи Западен Балкан меѓу своите приоритети. На европските лидери им се чини дека сега е важно да се разбере за новите правила внатре во Унијата и дури потоа да се вратат кон прашањето со проширувањето. Таквата позиција може да заврши со големи загуби за ЕУ, не само финансиски во случај на нова криза на Балканот, но и заради имиџот. Затоа ако ЕУ не може да постигне одржлива стабилност дури и во исклучително поволните услови во Западен Балкан, тогаш како може да се тврди за стабилност и нејзина улога во далеку покомплексни региони, како ЗНД, Северна Африка или на Блискиот Исток?
———
Максим Саморуков, Центар “Карнеги”.
Центар Карнеги: Кој е виновен за новата криза на Балканот?-прв дел