Патоказот, краткото и долго име на државата, немешање во внатрешните работи и преговарачката рамка – ова се неколкуте конкретни чекори коишто ги бара Бугарија за да се тргне ветото.
Премиерот Зоран Заев најави дека еден од чекорите за градење на добрососедски односи со Бугарија кој треба да биде спроведен е називот „бугарски“ да се тргне пред „фашистички окупатор“ во учебниците и спомениците.
„Ќе треба да има дипломатска нота во која што ќе се опишува дека краткото име е исто со долгото име, односно Северна Македонија е исто со Република Северна Македонија, дека немаме територијални претензии, дека не се мешаме во внатрешните работи, вклучително и за малцинските права… Голем дел од спомениците, коишто ги има и во Бугарија и во Република Северна Македонија треба да бидат во пријателски дух, така што не смее фашизмот да има етничка димензија. Кај голем дел од спомениците кај нас тоа е направено, каде што има бугарски фашистички окупатор тоа ‘бугарски‘ е избришано, стои само фашистички окупатор, затоа што не можете нација да обвините за тоа“, рече неодамна премиерот Заев, објаснувајќи ги барањата на бугарскиот претседател Румен Радев.
Редакцијата на „Локално“ стапи во контакт со дел од бугарските аналитичари за да го чуе нивното мислење и расположението кај нашиот источен сосед во врска со последниот предлог на Заев. Според Велизар Енчев, доктор по меѓународно право и поранешен амбасадор на Бугарија во Хрватска, во Бугарија немаат проблем со терминот „фашистички окупатор“, туку ние имаме проблем, поточно со терминот „бугарски фашистички окупатор“.
– Од меѓународно -правен аспект, бугарската војска влезе во Вардарска Македонија во април 1941 година како окупаторска сила. Но, од политичка, етничка и културно-историска гледна точка, нашата армија влегува во првобитните бугарски земји, населени со речиси целосно бугарско население, кое не пречекува како ослободители од српската окупација.
Овие земји беа земени по завршувањето на Првата светска војна од Бугарија, третирани како поразена држава на Париската мировна конференција во 1919 година.
Меѓутоа, 90 проценти од администрацијата на Вардарска Македонија, „окупирана“ од Кралството Бугарија, била целосно локална. Само стотиците бугарски наставници кои беа испратени од Кралството Бугарија беа надворешен персонал.
Во периодот 1941-1944 година речиси и да немаше организирано партизанско движење во Вардарска Македонија, бидејќи населението ја доживуваше бугарската војска како своја, а не како окупаторска сила. А лабавото герилско движење во Македонија го донесоа српските комунисти, од кои еден е познатиот Светозар Вукмановиќ-Темпо.
За жал, како резултат на воената психоза, извршени се некои нехумани дејствија против цивилното население, што е непростливо и никој не го негира ова. Но, таквите акции на нашата војска и полиција се случија и против бугарските антифашисти, против стотиците партизани и банди, посочува Енчев.
Тој мисли дека ќе згрешиме ако одлучиме дека со ревизија на терминот „бугарска фашистичка окупација“ ќе го укинеме бугарското вето за нашето членство во ЕУ.
-Ова е најмалиот проблем во нашите односи. Големиот проблем е присвоеното и македонизирано бугарско културно-историско наследство, вашите учебници по историја, литература и географија, преплавени со лаги, навреди и манипулации, како и постојаната антибугарска кампања наречена „говор на омраза“.Она што за нас е јазик на омраза, за вас е нормална југословенска лексика со антибугарски вкус, со која Србите успеаја да ви го „исперат мозокот“ во последните 100 години – и во Кралска Југославија и во Титова Југославија, потенцира дипломатот.
На прашањето дали Бугарија е подготвена да го избрише делот од бугарските учебници каде стои дека Македонија е бугарска држава, Енчев смета тоа ќе биде провокација со тешки последици за нашиот однос.
– Без разлика дали официјално ќе го поставите ова прашање на дипломатски разговори или на состанок на Заедничката историска комисија, бидете сигурни во една работа – секој бугарски претставник ќе стане и ќе ја напушти салата. Бугарските учебници не се историски фалсификати! Македонските буквари се брутален копи-пејст на бугарската средновековна и преродбена историја! Зачуден сум од вашата дрскост и особено од однесувањето на премиерот Зоран Заев! Со овој пристап, нема да влезете во ЕУ, но сигурно повторно ќе станете дел од Србија, напиша Енчев.
Тој посочува дека многу е жално што треба да водиме таков дијалог.
-Сум го кажал повеќе пати, ако некој во Скопје верува дека Република Бугарија ќе ја подари својата историја на србомакедонизмот, тој е длабоко во заблуда. Ниту еден бугарски политичар не може да си дозволи капитулација, без разлика колку ЕУ и САД вршат притисок врз нас. Поради лошите сојузници и криминалните грешки на монархијата, Кралството Бугарија загуби една Балканска и две светски војни, како резултат на што бевме територијално осакатени. Но, ние никогаш не го изгубивме достоинството како нација со 1300 години историја и култура!, вели дипломатот во изјава за „Локално“.
Бугарскиот историчар и член на Бугарската академија на науките (БАН), Димитар Атанасов смета дека укинувањето на националната дефиниција за „фашистички окупатор“ во македонските учебници по историја е важен потег, бидејќи треба да веруваме дека злото нема националност.
-Да, бугарската држава учествуваше во силите на Оската и окупираше голем дел од Македонија, а потоа – значаен дел од Југославија. Како што веќе споделив, чувствата на локалното население не се важни. Без разлика дали бугарската војска беше поздравена како ослободителна или не – ова не може да го избрише фактот дека Бугарија зазема туѓа територија. Дали укинувањето на дефиницијата за „бугарско“ го ослободува вината од бугарското општество? – Не воопшто. Одговорноста за она што е направено останува и ништо не може да го уреди во корист на која било од страните. Лично, не се двоумам да признаам дека земјата во која се родени моите предци извршила дела што се далеку од пофалби. Затоа, ова покренува барем неколку прашања. Прво – откако Бугарите еднаш нападнаа туѓа земја, дали тоа ме прави виновен денес? – И тука одговорот е не: не, не сум зел ништо, дури и не носев оружје, ги сметам конфликтите за зло, јас сум убеден пацифист и верувам во универзалното право на самоопределување. Затоа го признавам гревот, но не го сочувствувам – мојата улога е да ги ублажам неговите ефекти. Се очекува да придонесам за разбирање денес, покажувајќи на неспорно јасен начин дека денешните Бугари ја научија лекцијата од минатото и не сакаат насилството да биде норма во меѓународните односи. Второ – дали сите Бугари во 1941 година може да се наречат фашисти? Овој одговор е исто така не. Малку информации во оваа насока – неспорно е дека во Бугарија помеѓу двете светски војни имало фашистички и нацистички организации, објасни Атанасов.
Според него, називот„бугарски фашистички окупатор“ во учебниците создава илузија дека сите Бугари биле негативци.
-Не, ги имаше малку. Затоа е логично да се исфрли епитетот „бугарски“. Наоѓам друго важно прашање – ако Бугарите престанат да се дефинираат како фашисти во учебниците, дали овој термин ќе важи воопшто за јавно говорење? Поважното прашање е, дали наставниците во училиштата ќе престанат да предаваат национализам, создавајќи генерација по генерација трауматизирани луѓе? – Се плашам дека и овде мојот одговор е прилично не, имајќи го предвид бугарското искуство. Во нашата земја во последните две или три децении повеќето од екстремните тонови на национализмот се расчистени, но наставниците и универзитетските професори продолжуваат да го репродуцираат истиот застарен историски наратив, кој се уште им служи на политичките цели на одредени партии кои прифатиле непријателство со соседите и Големите сили за својата популистичка платформа. Затоа ние мора да работиме заедно не само за размонтирање на одредени услови, туку за целосно менување на јавната средина и образованието. Се плашам дека овој проект бара најмалку две децении стабилен јавен консензус, што во оваа фаза не постои во Софија, Скопје или меѓу двете земји. Причината за ова – како што веќе имав чест да споделам – се продавачите на национализмот, кои го окупираа името на историското ВМРО, која се бореше за слободата на Македонија, но без антибугарски пораки, посочува историчарот.
Според него, во Бугарија, секако, има потреба од суштински разговор за фашизмот и учеството на државата во одреден период во него.
-Верувам дека бугарската историска наука, а со тоа и учебниците, треба да се истоварат од националистичките напони и да ја прифатат историјата, вклучувајќи ги и негативните. Епизодите во кои нашите предци имаат што да обвинат. Никој не е безгрешен. Ни треба нормализација. Од преработка на тешките културни трауми што општеството и училиштето ги создаваат и ги вметнуваат во главите на секоја наредна генерација. Денес, луѓето кои не стапнале во Турција и не виделе Турчин во живо, низ заби велат како „Турците не заклаа пет века“. Не, никој не ме закла, ниту јас никого. Турците не направија толку штета колку што се претпоставува. Тоа го правеле одредени луѓе (воени или паравоени) во даден историски период. Вината е лична категорија. Не можам да одговарам за она што го направија еден век пред да се родам. Дури и банките, кога даваат големи заеми, земаат животно осигурување, така што во случај на несреќа, заемот не го враќаат наследниците, кои можеби немаат никаква врска со тоа, додава Атанасов.
Тој изрази почит кон премиерот Заев за гестовите што ги направил кон Бугарија.
-Би сакал лично да му подадам рака за ова. Затоа, имам една загриженост: идејата за промена на учебниците по принцип на паралелни чекори нема да доведе до нормализација. Ако го отстраните „бугарскиот“ од фашистичкиот окупатор, а ние одлучиме да престанеме да инсистираме дека Македонија од Адам и Ева до денес е бугарска, ако ја продолжиме оваа линија на отстапка спроти отстапка, јас сум загрижен дека од една страна се уште ќе има да бидат нерешени проблеми, чие решение другото нема што да разменува. И уште нешто – усогласувањето на учебниците по историја е важна иницијатива, но во оваа фаза сметам дека е чиста утопија. Гледаме дека заедничката историска комисија практично не функционира. Научниците од двете страни се собраа, но не успеаја да се договорат ниту за мали корекции на образовниот историски наратив. Напорите за создавање прифатливи приказни меѓу балканските соседи обично се осудени на неуспех. Како пример, ќе го дадам проектот за создавање балкански учебник по историја под водство на грчката историчарка Кристина Кулури: книгата посветена на новата историја е симболична. На ниво на главниот текст, се чини дека национализмот е укинат – се зборува за насилство, за злосторства за време на војните. Да, но во емпириските рубрики, каде што авторите вклучија извори, бугарскиот автор избра да ги илустрира своите тези со фактологија во која сторителите се уште се соседите, но не и Бугарите, потенцира историчарот.
Тој смета дека исфрлен преку влезната врата, национализмот се враќа со покана преку грбот.
-Треба да се преработат болните теми. Тоа нема да се случи без да ги допрете – тоа е како да ставите лепенка на исечениот прст на пациент кој има потреба од операција на срцето и да замислите дека тој веќе се опоравил. Не, само ни треба сериозна работа на трауматски области за да го одземеме нивниот болен потенцијал, да им ја одземеме шансата да продолжат да ги разболуваат општествата и да создадеме корумпирана деловна средина за продавачите на трауматизирана колективна фантазија. Верувам дека секој проблем може да се реши кога пристапот е соодветен. Во овој случај, комбинацијата е професионалност, добра волја и интегритет. За жал, ќе забележам дека од бугарска страна на заедничката комисија овие квалитети се во сериозен дефицит – беа назначени луѓе блиски до ВМРО, кои директно ги извршуваат наредбите на Каракачанов. Ова доведе до антиевропско однесување на целото колективно тело во кое се дел и до саботажа на почетокот на преговорите за пристапување на Македонија во ЕУ. Промената на веќе пропаднатите формации од двете страни со научниците што ја исполнуваат дадената дефиниција ќе доведе до вистински позитивни резултати, сугерира Атанасов.
Тој тврди дека веднаш би се откажал од тврдењата за бугарски национализам кон Македонија во 19 и 20 век.
-Средниот век е терен каде што е уште полесно, бидејќи тогаш нема нации, туку други форми на заедница. Го имам изјавено повеќе пати – за мене Македонија не е бугарска. Македонците имаат право на самоопределување, како и секоја друга нација. Лошото е што оваа позиција е малцинска. Видовме дека вчера Марин Рајков – поранешен привремен премиер, а сега бугарски дипломат – повторно го извади стариот комунистички наратив и почна да ги обвинува Македонците за сите гревови, почнувајќи од позицијата на сопствената непогрешливост. Ова е непрофесионално, злонамерно и нечесно, укажува бугарскиот член на Академијата на уметностите.
Според негово мислење, учебниците по историја не можат да се претворат во залог за толку сериозна тема.
-Да, омразата треба да се отстрани, не само кон Бугарите. Да, национализмот, фашизмот, нацизмот, комунизмот и другите докажани мизантропски идеологии немаат место во општеството, но треба да се бориме заедно со нив, бидејќи Бугарите се далеку од невини – имаме исто толку проблеми со индоктринација со социјално штетни и деструктивни ставови, како и кај вас. Блокадата мора да падне, а во исто време треба да се собереме и да почнеме да ги решаваме проблемите на вредносно ниво. Не фрагмент по фрагмент и тема по тема, туку со развивање заедничка платформа на етички вредности, која ќе служи како клуч за сузбивање на конфликти. Не со укинување на „бугарскиот“ пред фашистичкиот окупатор и отфрлање на мислењето за Македонија како бугарска, туку со длабок консензус што ќе ги ограничи можностите за создавање омраза во иднина и ќе ги претвори во непристојни сите оние што сеат соседско непријателство, ретроградни и неприфатливи ставови во денешно време, вели Атанасов во изјава за „Локално“.
Н.П.