Зачекоривме во година во која се очекуваат европски избори, кои во низа избори на национално ниво можат значително да ги променат општествените курсеви на неколку исклучително важни полиња. Еден од нив е Зелената агенда, енергетската ефикасност и одржливоста на финансирањето или казнувањето на обновливите извори на енергија, пишува во анализата на „Ал Џезира Балканс“.
Подемот на десницата и идеологиите што ги носат со себе отвораат низа непознати, од кои едната е продолжувањето на борбата против климатските промени, транзицијата на изворите на енергија и Зелената агенда. Несомнено е дека претходната деценија роди зголемена грижа за животната средина, и токму оваа приказна ги поттикна на власт еколошките и централно-левичарските партии. Сепак, рамнотежата на силите се менува од популистичките наративи на владетелите од источниот блок во Европа кон сè посилната десница на запад. Тие се борат против црвено-зелените од политичкиот спектар.
Дури и програмски да не се против заштитата на екологијата, уште повеќе, тие се сметаат себеси за ексклузивни заштитници на еколошките норми, за разлика од мигрантите. Уште во 2019 година, Мари Ле Пен, лидерот на француската десница, рече дека „номадите не се заинтересирани за заштита на животната средина“. Тие не се грижат за природата, немаат татковина“, рече тогаш таа. И американските републиканци ја бранеа борбата против имиграцијата со еколошки принципи. Обидите за узурпирање на зелената политика подоцна беа следени од британскиот премиер Борис Џонсон, најголемата партија во швајцарскиот федерален парламент SVP, AfD како екстремна десница во Германија, додека Армин Лашет, лидерот на Христијанско-демократската унија, а потоа претендент за наследник на Ангела Меркел, рече дека „Германија требаше да се фокусира на својата индустрија и нејзините луѓе во време на каскадна глобална криза“.
Нападот на Русија врз Украина и воведувањето санкции за увозот на руска нафта дојде како идеален момент. Екстремната десница која беше на власт во Полска почна повторно да ги отвора веќе затворените термоелектрани. Нуклеарните централи се рестартираа во Франција, рудниците се враќаат во мода во Германија…
Западен Балкан и европските трендови
Глобалната криза не стивнува и прашање е како ќе постапи регионот на Западен Балкан во однос на обновливите извори на енергија (ОИЕ), кои беа поставени како задача и мотивирани од Зелената агенда од Софија со девет милијарди евра?
Албанија е земја која добива 103 отсто од потребите за производство на електрична енергија од обновливи извори. Според дефиницијата на Европската Унија, тоа се вода, ветер, сончева енергија и биомаса (според методологијата на Еуростат, доколку една земја произведува повеќе енергија од обновливи извори отколку што троши, можни се проценти над 100 проценти). Просекот на ЕУ е 41,2 отсто, а највисоки проценти имаат Шведска (83,8 отсто), Данска (77,2 отсто) и Австрија (74,7 отсто). Најмал процент имаат Чешка (15,5), Унгарија (15,3) и Малта (10,1 отсто). Молдавија, која не е членка на Унијата, има учество од само 5,5 отсто.
Во регионот составен од земјите создадени со распадот на Југославија, Црна Гора е прва со 63,2 отсто, потоа Хрватска со 55,5 отсто, Србија со 38,1 отсто, Босна и Херцеговина со 35,8 и Северна Македонија со 24,5 и последно, Косово со 6,7 отсто.
Затоа, регионот се справува со европските трендови и дополнително се работи на поставување на нови ветерни паркови, соларни и хидроцентрали. Биомасата и топлинските извори сè уште не заземаат значителен удел во искористувањето на потенцијалот. Фондовите на Европската унија, програмите на владите на одредени земји, кредитните фондови на повеќе банки и микрокредитни организации ја нудат, и суштински ја поддржуваат зелената транзиција. Но, дали ќе остане така?
Најлогично би било да се констатира дека ќе го направат тоа, бидејќи вака се одржува енергетската независност во денешниот турбулентен период. Од санкционирани земји до бавни и прескапи дистрибутивни канали. Но… политиката ќе го има последниот збор. За ова се свесни и експерти од различни области, од енергетика до екологија. Тие не се осмелуваат да прогнозираат понатамошни општествени движења што ќе излезат од нивните зони на интерес, колку и да се прагматични.
Оданочување на емисиите на CO2
Протести ја тресат Европа, особено земјоделците, кои сметаат дека „Зелената агенда се спроведува на сметка на земјоделците“. Во Германија негодуваат на најавеното постепено укинување на субвенциите за дизел горивото што го користат земјоделците. Француски, белгиски, шпански и италијански колеги им се придружија во барањето „властите да ги олабават строгите еколошки прописи и да ги заштитат од зголемените трошоци и евтиниот увоз“.
Можни се популистички потези, особено во изборна година. Економијата би можела да се зголеми на некои други полиња. Да речеме, за производство на оружје и воена опрема? Воените магацини се празни, а несигурноста во светот се зголемува. Кому му е грижа колку јаглерод и други опасни материи се испуштаат во атмосферата при експлозија и палење на само една бомба, засилени напади на воени авиони и бродови?
Сè додека ова не се воспостави, а според сегашниот план, Европската унија ќе ги оданочува емисиите на јаглерод (CO2) на оние кои сè уште не плаќаат. Во 2005 година, ЕУ воведе цена на јаглеродот и процени дека земјите кои не се членки на Унијата имаат високи профити поради неоданочување на емисиите на CO2. Воведувањето на овој данок ќе го изедначи товарот за плаќање на цената на јаглеродот за производителите во и надвор од Унијата.
Во 2013 година, кога Хрватска влезе во системот за тргување со емисии на ЕУ (EU ETS), овој данок изнесуваше пет евра по тон емисија на CO2. Во последните неколку години стана многу поамбициозно во процесот на декарбонизација, па цената по емисија достигна 85 евра, со тенденција на нов раст (за оние кои не знаат, се ослободува еден тон емисии од производството на еден мегават-час електрична енергија добиена од лигнит).
Затоа, цената на струјата од термоцентралите ќе се удвои и тоа најмногу ја погодува Босна и Херцеговина, а донекаде и Србија и Косово.
Постојано во криза
Јанез Копач, поранешен директор на Секретаријатот на Енергетската заедница, а сега консултант, во својот авторски текст напиша:
„Европската унија ја предложи Регулативата за воспоставување Механизам за прилагодување на границите на јаглеродот (CBAM), која беше усвоена лани во мај. Ова ќе има големо влијание врз економиите на некои земји од Западен Балкан, особено во Босна и Херцеговина. Извозниците на електрична енергија, цемент и челик од Босна и Херцеговина ќе станат помалку конкурентни поради компонентите на јаглен во нивното производство. Овој извоз во ЕУ сочинува повеќе од 40 проценти од вкупниот извоз на земјата, а Босна и Херцеговина е меѓу трите земји со најголемо влијание на CBAM во целиот свет. Просечниот удел на електрична енергија базирана на јаглен во Босна и Херцеговина е околу 60 проценти. Тоа значи дека увозниците на електрична енергија од Босна и Херцеговина во ЕУ покрај куповната цена ќе треба да додадат околу 60 отсто од цената на јаглеродот“.
Тој изјави дека трите БиХ електроенергетски компании, доколку сакаат да извезуваат и да бидат конкурентни на пазарот, мора да ја намалат продажната цена на струјата. Наместо 100 евра за мегават-час, што ги заработуваат денеска, по оданочувањето на емисијата на CO2, ќе добијат 49 евра за мегават-час. Засегнати ќе бидат и извозниците на челик, цемент, алуминиум и ѓубрива. Алтернатива е државата Босна и Херцеговина да воведе сопствено оданочување на емисиите на CO2.
Време е да се носат одлуки и да се ризикува – за Босна и Херцеговина, Балканот, Европа… Некои се во паника и ја преживуваат новата 1933 година. Некои постојано се во криза и… чекаат нешто.