Македонија е мала земја, дури според европските мерки. И колку и да им се сака на локалните аналитичари да се видат себеси во центарот на судирот на цивилизациите, македонската криза, дури и најдлабоките во најлош случај ги загрозуваат само најблиските соседи во глувоиот балкански агол, но не и светската стабилност . Затоа по примерот на малата Македонија, каде што сè е на екранот, е удобно да се изучува како функционираат механизмите на меѓународното регулирање. Како земја од европската периферија дојде до тоа да се покаже на границата на граѓанската војна и како ја извлекуваат од таа ситуација.
Последната македонска криза во овој поглед беше особен показател, бидејќи во неа присуствуваа сите меѓународни фактори, типични за овој дел од светот. Тука беа и разговори за разурнувачката интервенција на Русија; и целосна беспомошност на Унијата, кој е опремена со сите лостови, но не може да ги притисне; и изморените САД, кои со задоволство би го заборавиле за оваа далечна и не важна за нив страна, но повторно им се наметнуваат да разрешат сè, зашто нема кој друг.
Етноси и политика
Видот, во кој во изминатите неколку недели излезе македонската криза во светските медиуми, прекрасно се вклопува во традиционалните западни претстави за борбата меѓу доброто и злото. Авторитарна власт на етничкото мнозинство со поддршка на Русија угнетува демократската опозиција и нејзините сојузници од етничкото малцинство. Во случајот со Македонија улогата на контролори угнетувачи шовинисти извршуваат за поранешниот премиер Никола Груевски и неговата партија ВМРО-ДПМНЕ. Десничарски со силен националистички набој тие се потпираат на етничките Македонци кои сочинуваат пример две третини од населението на земјата.
Груевски и неговиот тим ја управуваа Македонија без прекин од 2006 година, успевајќи за 10 година да соберат на куп обвинение за корупција, грижа на новинари, интриги на избори и т. Н. Од другата страна беа македонските социјалдемократи на чело со Зоран Заев и партиите на албанското малцинство (околу една четвртина од населението на Македонија). Кога во 2015 година во медиумите беа објавени податоци за корупција и местење на владата на Груевски, опозицијата неколку месеци протестира на улиците, додека со одржувањето на ЕУ не доби предвремени избори во декември 2016 година.
Овие избори беа добиени од партијата на Груевски, но таа не располагаше со свое мнозинство во парламентот, а такво се појави пак со Унијата на социјалдемократите со албанските партии. Во замена за учество во новата власт Албанците побараа нови права за својата заедница и всушност федерализирање на Македонија. Социјалдемократите се согласија, но претседателот на Македонија Ѓорге Иванов, човек на Груевски, одби да одобри таква коалиција, велејќи дека плановите на Албанците се спротивни на македонскиот Устав. Така македонската криза се приближи цврсто до тоа да прерасне во вооружен меѓуетнички конфликт.
Албанците сакаа нови права, автономија, позиција на претседател на парламентот и места во владата. Претседателот и старите власти навиваат за етничките Македонци дека опозицијата(СДСМ) се национални предавници, подготвени да продадат дел од земјата на Албанија. Дојде се дотаму што на крајот на април група македонски националисти, видливо не без помош на старата власт, упаднаа во парламентот и тепаа опозициски пратеници, вклучувајќи го и лидерот на социјалдемократите потенцијалниот премиер Заев. Две години за две недели цело ова време – од есента 2015 година – ЕУ се обидуваше да ја регулира македонската криза. Повеќе од две години од Брисел во Македонија патуваа – како на работа – еврокомесари, специјални претставници, шефот на надворешнополитички завод на ЕУ Могерини и дури претседателот на Европскиот совет, Доналд Туск. Тие посредува и повикуваа да се направи компромиси и предлагаа патни карти. Како резултат на двегодишната работа на бриселската дипломатија се дојде до тоа дека кризата која започна со мирни и неетнички митинзи во главниот град, се претворија во тензично меѓуетничка противење и крвав погром во парламентот.
По погромот во парламентот, кога се разбра дека работите се сосема лошо, Западот ја преиспита својата стратегија за Македонија. Наместо Туск и Могерини во Скопје пристигна заменик помошник државниот секретар на САД за прашањата за Европа и Евроазија Хојт Брајан Ји. Американецот оствари средби со лидерите на најголемите партии и со претседателот Иванов, по што тие рекоа дека ситуацијата стигнала премногу далеку дека е потребен компромис и тие се подготвени да ја омекнат својата позиција. Понатаму во текот на неколку дена албанските партии се согласија дека федерализација на Македонија не им е потребна.
Избраниот уште во декември нов состав на парламентот мирно гласа за изборот на Албанец за претседател на парламентот. Тој од своја страна мавта од својата работна маса со знамето на Албанија.
На 18 мај претседателот Иванов му даде на лидерот на социјалдемократите Заев мандат за формирање на нова влада. Мали расправии на патот кон конечната стабилизација се уште се можни, но генерално кризата која се засилуваше во текот на две години, беше регулирана за две недели.
За среќа на Унијата малку луѓе во светот внимателно ги следеа настаните во Македонија, бидејќи е тешко да се биде измислен повеќе светол пример за апсолутната беспомошност на европската надворешна политика. Две години претседателот на Европскиот совет, високиот претставник на ЕУ за надворешна политика и уште целиот полк бриселскиот чиновници не успеаја да го направат она што заменик-помошник државен секретар на САД го направи за две недели.
Тоа го направи не претседателот на САД, не потпретседателот на САД и не државен секретар, и дури не заменик-државниот секретар. Беше постигнато од заменик-помошник државен секретар на САД. И тоа се случи во земја која целосно зависи од Унијата, и практично воопшто не зависи од САД. 70% од надворешната трговија промет на Македонија е во ЕУ, а со САД бројката е малку над 1%. Над 75% од акумулираните директни меѓународни инвестиции во Македонија доаѓаат од земјите од Европската унија, од САД се само 2%. Секоја година ЕУ одвои по програмите за евроинтеграции на Македонија субвенции за околу 100 милиони. Евра. Во соседно Косово е лоциран мировната контингент КФОР, мнозинството од војниците се од земји од ЕУ. Освен тоа сите големи македонски партии и над 70% од населението се за неодамнешна пристапување на земјата кон ЕУ.
И, без разлика од таквите моќни факти за влијание, Брисел за две години не успеа да ја регулира македонската криза.
Предизборна омраза
Уште тажна е тоа што сама по себе македонската криза не беше особено сложен и збунувачка. Расказите за непомирливи етничка омраза меѓу албанската и македонската заедница во значителна мера се митологија, удобна за локалните политичари. Безусловно односите меѓу двата етнички супстрати во Македонија не се најсветлите, но по Охридскиот договор од 2001 година тие повеќе или помалку се стабилизираа. Сегашната криза долго време немаше никаква врска со етничките проблеми. Напротив, таа беше редок пример на Балканот за вонетничко и чисто политичко противење, во кое и Албанците, и етничките Македонци беа распределени како страни во конфликтот доволно рамномерно. И самиот предлогот на ЕУ за предвремени избори провоцира меѓу локалните политичари типично балканско однесување – за време на предизборната кампања да се кандидира див радикален национализам, и колку порадикален, толку посигурен. Зоран Заев,
А надвор изборите во македонската политика речиси немаше фанатична етничка омраза – сите прекрасно се разбираа еден со друг. На пример, лидерот на најголемата албанска партија Али Ахмети, кој во изминатите неколку месеци уверуваше дека на македонските Албанци им е витално потребена федерализација и заштита од шовинистот Груевски. Во период од осум години, од 2008 до 2016 година, неговата партија влегуваше во владејачка коалиција со Груевски, а самиот Ахмети имаше вицепремиер. И дури кога пред предвремените избори за Ахмети и неговата партија стана реална опасноста да ја изгуби власта, тој излезе од Владата и започна борба за албанска автономија.
Истото може да се каже и за Груевски. Неговата партија на никаков начин не се согласувате да дозволи на функцијата новиот претседател на парламентот, Талат Џафери – тој не е само Албанец, туку исто така војувал во редовите на Ослободителната војска на Косово. Но зошто и Груевски не се сети дека тој страшен Џафери беше заменик и министер за одбрана во неговата влада.
Македонските политичари не се никакви фанатици, туку прагматични и цинични луѓе чија основна цел е да не се изгуби власта, а радикалниот национализам за нив е само сигурна постапка да го постигнат тоа. За возврат етничките заедници во Македонија прекрасно ги паметат воените дејствија во 2001 година и сосема не сакаат тие да се повторат. Тие апсолутно не се стремат кон насилство, ако локалните политичари преку контролирани од нив медиуми нема да надуваат параноична приказни за закана на етничката чистота и распадот на земјата.
И повторно бриселската дипломатија не успеа да ја искористи ниту од прагматизмот на македонските политичари, ниту од тешките спомени на жителите за насилството од 2001 година, за да не дозволи нови судири на етничка основа.
Ова сепак стана можно само по американската интервенција.
Руските закани
Навистина, освен вековната меѓуетничка омраза, ЕУ имаше уште едно оправдување за неговите неуспеси во Македонија – деструктивната интервенција на Русија. Официјални изјави на руското МНР за ситуацијата во Македонија, кои за две години беа само неколку, се толкуваа дека Москва го поддржува дискредитираниот Груевски како македонски националист, славјанин и православец. Дека Кремљ драстично ги заплашува етничките Македонци со тоа што Западот ги одржува Албанците на Балканот и на таков начин го дефокусира Скопје од Брисел кон Москва.
Во неколку публикации дури беше раскажано дека рускиот амбасадор во Македонија Олег Штербак му се заканувал на Груевски да го забрани увозот на македонска земјоделско производство во Русија, ако тој не го смени курсот од прозападна на проруски. Очигледно такви гласини се јавуваат поради тоа што Македонија, заедно со Србија и со Босна испадна една од не многу европски земји, кои не се приклучија кон санкциите на ЕУ против Русија. Соодветно македонскиот земјоделски извоз за Русија не паднаа под руските контрамерки. Зошто се случи така е комплицирано за објаснување. Наместо македонското раководство, измачено од подвижните со брзина на желка темпо на евроинтеграции, се надеваше дека ќе добие во замена за пристапувањето кон санкциите барем некаков напредок во преговорите за влез во ЕУ. Само што во почетокот на 2015 година започна тешка политичка криза, па не се сведува на санкциите.
Но, во секој случај заканата на амбасадорот да воведе ембарго за македонскиот земјоделски извоз за Русија би звучела смешно, бидејќи таков експорт практично не постои. Уделот на Русија како насока на македонскиот извоз во целина е малку над 1%. Уделот на земјоделското производство во тоа е околу една третина (главно ореви и агруми). Односно забраната би влијаела 0,3-0,4% од македонскиот извоз. Како би можело да има сериозна закана за ембарго при такви пигмјйски размери на соработка? Во апликациите на руското МНР всушност транспарентно се навестува дека Западот ги организирал протестите против Груевски и дека Западот, постигнал отцепувањето на Косово, продолжува да ги одржува на Балканот Албанците, а не православните земји. И ако во Македонија некој сепак не ги разбрал овие транспарентни совети, тогаш руските медиуми во регионот веќе во директен текст го објаснуваат прозападниот проект за Голема Албанија. На прво место сето ова е традиционална позиција на Москва, на која таа се придржува веќе многу години, и тоа не само на Балканот. И, второ, реториката на МНР не беше придружувана со никакви практични чекори. Русија е секогаш подготвена да го обвинува Западот за организирање на секакви антивладини протести, и Македонија во овој поглед по ништо не се разликува од Бурма или Либија. Влијанието на овие обвинувања врз ситуацијата внатре во Македонија варира околу нулата на позадината на напорите на самиот Груевски, кој со месеци преку државните медиуми го дуваат населението со приказни за тоа како Сорос плаќал за сите овие протести.
“Албанската платформа” со нејзините надуени побарувања разбранува македонското општество.
Стереотип дека на Балканот Западот ги одржува Албанците против православните Словени, природно е многу пријатен за Москва, но неговата популарност во регионот воопшто не е руска заслуга. И Србите и Македонците сами прекрасно паметат како во 1999 година Западот ја бомбардираше Србија, за да ги поддржи албанските сепаратисти во Косово, а во 2001 година им го стави на Македонците Охридскиот договор, нагло проширување етничките права на македонските Албанци. Тука може да се дискутира дали оваа интервенција била праведна и хумана, но тоа што и во двата конфликтот Западот ги поддржи Албанците и Србите, и Македонците го паметат самите, без потсетник од Русија.
Ако се зборува за странска интервенција во внатрешната политика на Македонија, наскоро треба да се обрне внимание на претседателот на Косово, Хашим Тачи, кој ги повика македонските Албанци “да ја земат во свои раце заштитата на своите права”. Дотолку повеќе што многу политички лидери на македонските Албанци се поранешни потчинети на Тачи во Ослободителната војска на Косово. Или пак на премиерот на Албанија, Еди Рама, со чие посредување во Тирана партиите на македонските Албанци ја изработивја обединета “тиранската платформа” со барања за федерализација. Иако нема што да се прекоруваат соседните Албанци, откако министерот за надворешни работи на Австрија, Себастијан Курц отворено учествуваше во предизборната агитација на Груевски пред предвремените избори во декември 2016 година се појавуваше на партиски митинзи, зборуваше дека во Македонија кај Груевски сè е одлично, земјата била поблиску до влез во ЕУ.
За разлика од Курц ниту министер Лавров, ниту кој и да било официјален претставник на Русија не агитираше за ниту една од македонските партии. Всушност македонските политичари не им се битни , бидејќи Македонија – тоа не е Србија. Независно од словенството и православието, контактите со Русија се развиени исклучително слабо, а идејата за проруска ориентација во надворешната политика не се стекна со популарност. Сите големи партии во Македонија (десни и леви, македонски и албански), а исто така и апсолутното мнозинство од населението се залагаат за побрзо влегување на земјата во ЕУ и НАТО. И едните и другитеза жителите на Македонија се прашања на надпартиски консензус и откажувањето од овие цели значи би било вистинско политичко самоубиство било за Груевски, било за Заев . Главна причина за сегашната македонска криза не се во махинациите на Русија или вековната непријателство меѓу Албанците и Македонците. Туку во тоа дека Унијата постојано ја мами Македонија со приказни за нејзината блиска европска иднина. Уште во 2001 година Охридскиот договори беа склучени поради ветувањето на ЕУ дека само по нивното исполнување Македонија ќе може да влезе во ЕУ. Македонците се согласија и беспрекорно го исполнуваа овој услов.
Од тогаш поминаа 16 година – каде е ветеното прифаќање?
Досега дури не е даден примерен датум. Небаре мала, два милиони луѓе, Македонија ќе создаде за ЕУ некакви многу тешки финансиски обврски. Кога луѓето многу чекаат нешто ветено, а тоа сè бива одложувана, тогаш во општеството неизбежно се јавува напнатост, разочарување, пребарување на виновниците. Ова се случува не само во Македонија, туку на целиот Западен Балкан. И, судејќи по двегодишната македонска криза, Унијата не е во состојба да понуди никакви решенија за овие проблеми.
Со тоа повторно се наметнува да се занимаваат САД. Заменик-помошникот државен секретар Хојт Брајан Ји веќе се префрли од Македонија во Албанија. Таму тој се договори со лидерите на најголемите партии тие да најдат компромисно решение за судските реформи, да се откажат од заканата за бојкот на престојните избори и да прекинат многу месечните улични протести во Тирана. Тој го постигна тоа само за еден ден преговори. Посредниците на ЕУ не успеаја да постигнат никаков резултат за три месеци.
———
Максим Саморуков, Московски центар Карнеги.