Претседателот Реџеп Таип Ердоган ги разбранува духовите со својот ум за договорот, кој пред речиси еден век ги дефинира границите на модерна Турција, но кој ги растревожи како Грција така и светската опозиција во Турција. Во говорот во четвртокот Ердоган првпат ја отфрли идејата дека Договорот од Лозана во 1923 е “победа” за Турција и срцепарателно се пожали загубата на острови во Егејското Море, кои сега се на грчка територија.
Договорот се смета за темелот на модерната турска држава, настанат од урнатините на Османлиската империја. Во Турција тој се гледа како триумф на секуларизмот водич, предводена од Мустафа Кемал Ататурк. За светската опозиција во Турција мислењето на Ердоган претставува уште една потврда за вртење кон неоосманизмаот, едно отворено изразено жалење што Анкаракое не ја контролира територија која се протега од Балканот до Африка, како пто Истанбул правел во османлиските времиња. За провладините коментатори забелешките на Ердоган се навремено потсетник дека денешна Турција поседува мал дел од територијата контролирана некогаш од Отоманската империја. “Победа ли е тоа?” “Го гледаш Егејот, нели”, истакна Ердоган во говорот пред локалните претставници, кои се собраа во претседателската палата.
“Во Лозана ние ги поделија островите, кои се толку блиску дека вашиот глас може да биде во нив чуен, ако се провикнете. Тоа ли е победата? “, Праша тој. “Тие беа наши. Таму има наши џамии, наши светињи “. Ердоган ги имаше предвид оние кои преговараа за договорот. Меѓу нив беше Исмет Инону, десната рака на Ататурк, кој подоцна ќе го наследи како претседател и ќе стане уште еден херој за световно настроените Турци. “Оние кои седеа на масата за преговори, не успеаја да го постигнат најдобриот договор. Денес ние страдаме од последиците “.
По османлискиот пораз во Првата светска војна / 1914-1918 / постоењето на турска држава беше доведена во прашање. Меѓутоа благодарение на стратешкиот сјај на Ататурк и победата во војната против Грција во 1923 година беше формирана модерна Турција, која се протега од Медитеранот до Персија. Воената победа (над Грција) и Договорот од Лозана се прецртана корпа на резултатот од Севрскиот договор од 1919 година. Ако овој договор беше исполнет, модерна Турција ќе се стопи до областа околу Истанбул и Анадолија. Според новите граници утврдени во Лозана, сите острови во Егејското Море отидоа кон Грција – со исклучок на Гокчеада (Имроз) и Тенедос (Тенедос). Некои острови веќе беа освоените (од Грција) во текот на војната од 1912 година против Отоманската империја (ова е од балканска војна – ред.)
“Опасност за односите”
Атина, која имаше стабилна односите со Анкара при управувањето на Ердоган, вели дека спорот нема да се одрази добро на билатералните односи. “Ставањето под прашање на Договорот од Лозана … е опасно како за односите меѓу нашите две земји, така и за односите во регионот”, рече грчкиот премиер Алексис Ципрас. Задолжен за европските прашања министер Никос Ксидакис изјави за телевизијата “Скај”, дека “изненадувачките изливи на Ердоган” се претвораат во нешто вообичаено. “Тој се соочува со голем притисок внатре”, додаде Ксидакис, имајќи го пред вид неуспешниот државен удар од 15 јули и проблемите во соседна Сирија и Ирак. Изјавата на Ердоган навистина звучи изненадувачки, откако по повод 93-годишнината од Лозанскиот договор постигнат на 24 јули, тој го пофали како “основачки документ на Република” и како “победа, освоена со славната вера на нашиот народ, со храброст и саможртва “. За возврат политикологот Ајка Ердемир со седиште во Вашингтон “Фондацијата за заштита на демократиите”, коментира дека “пресврт” на Ердоган значи распаѓање на единството со секуларниот опозиција во периодот по атакот од 15 јули . “Сега, кога турскиот претседател ја врати целосната контрола над земјата, тој се чувствува удобно да се врати на антирепубликански и поларизирани позиции”, смета Ердемир.
Предавство кон историјата
Лидерот на главната опозициска партија во Турција се изрази против коментарите на Ердоган, опишувајќи ги како предавство кон историјата. “Не заборавајте дека седите на овој стол благодарение на Лозана. Никој нема право да ја поднесува историјата”, рече Кемал Киличдароглу лидер на Републиканската народна партија, основана од Ататурк. Таа се смета за чувар на секуларните принципи. Но Јусуф Каплан, набљудувач во провладиниот весник “Јени Шафак” оцени дека Договорот од Лозана е како “смртна казна” и пофалби за Ердоган, затоа се фрлаат “табуа на ѓубрето.” “Турција не може да биде освоена однадвор, но беше освоена одвнатре со наметнување на секуларниот карактер на секуларната елита”, смета тој. Во исто време Хаири Инону, градоначалник на регион во Истанбул и внук на Исмет Инону, истакна дека доказ за успехот на Лозана е “самото постоење на Република Турција”, каде полумесечина и ѕвездата се веат на турското знаме. “Останатото се празни приказни”.
————————-
Фулиј Јозеркан, Агенција Франс прес.