Европските лидери ја опишуваат зделката за бегалци, која  ја склучија со Турција во пролет, како дипломатски сребрен куршум, кој ќе го  запре протокот на бегалци кон Стариот континент и ќе гарантира хумана грижа кон нив од страна на Анкара. Всушност трансакцијата, која канцеларката Ангела Меркел лично ја  договори, почнува да изгледа повеќе како бомба со пеколен часовник .

Недостатокот на политичка волја во Европа и Турција за исполнување на клучните одредби на договорот докажаа дека  таа е неговата најслаба карика. И ако лидерите не го менуваат наскоро курсот, последиците ќе бидат почувствувани од Анкара до Берлин, предупредуваат критичарите. “Еден неуспех на договорот ќе има сериозни последици за Грција и би требало да е проблем за Западен Балкан”, рече Џералд Кнаус, директор на експертската група Европска иницијатива за стабилност и примарен архитект на стратегијата за бегалците.

“Но, тоа исто така би требало да биде проблем за Меркел, Холанѓаните и други, кои се соочуваат со предизборните кампањи следната година.” Минатата недела Кнаус објавува уништувачки извештај за спроведување на ЕУ планот, и заклучува дека “тековните напори се намалиле драстично” Ако Европа не дејствува, островите во Егејското Море може да се претворат во “Европската Науру”, предупреди тој, мислејќи на односниот од сиромаштијата  на тихоокеански остров каде Австралија испраќа мигранти. Засега претставниците на Европа дури одбиваат да признаат дека има голем проблем. Тие  ги посочуваат напорите на Турција да патролира по своите граници, што доведе до драматично намалување на бројот на новопристигатите во Грција – од околу 2.000 мигранти на ден во јануари до околу 130 дневно овој месец. Комисијата објави оваа недела декаослободуваат  милијарди за помош на бегалците во Турција, што е клучен  дел од планот.

“Договорот ЕУ-Турција доведе до конкретни позитивни резултати”, изјави неодамна еврокомесарот за миграцијата Димитрис Аврамопулос. “Успехот на нашиот заеднички пристап во последните месеци е клучен за успехот на сè друго.” Иако позитивните вести побиваат сериозните пукнатини во трансакцијата, нејзините архитекти предупредуваат дека тие може да доведат до нејзиниот крах. Наместо да се обезбеди непречено пренесување на мигранти кои пристигнуваат во Грција, назад кон Турција – клучен аспект на планот – зделката доведе до натрупувањето на илјадници бегалци на  грчките острови, каде што повеќето живеат во пренаселени кампови, често во мизерни услови. И додека бројот на новодојдените паднал во споредба со почетокот на годината, просечниот број на месечна основа речиси  е тројно зголемен од мај.

Проблемите во Грција се насочуваат

За почеток во Грција недостасува институционална рамка за да се справи со приливот. Според условите на договорот со Турција, брзината со која Грција се справува со случаите за барање на азил, требало да се забрза. Наместо тоа има забавување. Пред договорот грчката експертска група по барањата, која се занимава со делата за азил, обработуваше просечно по 80 дела месечно. Во септември таа се справи само со 35 такви случаи, иако акумулираната бескрајни часови  работа. Проблемот, велат експертите за миграција, е дека Грција едноставно не е подготвена да се соочи со планината од случаите, со која се соочува. Европа вети дека ќе помогне, но испрати досега само околу 40 експерти во оваа сфера, кои треба да помагаат. Во моментов има над 14 000 мигранти и азиланти на грчките егејски острови и уште десетици илјади на копно. Според условите на пактот ЕУ-Турција, Грција има право да испраќа  назад Сиријците и други мигранти кои пристигнуваат од Турција, откако беа регистрирани и поминале низ сослушување за азил, ако тие се стремат кон тоа За секој сириски бегалец, кој  се прифаќа назад, Анкара има право да испрати до Европа сириски бегалец, кој веќе е во Турција. Европа се надева дека принудувајќи ги бегалците да се вратат назад во Турција, тие ќе бидат обесхрабрени да поминуваат низ Егејското Море, а исто така ќе биде прекината трговијата со трговијата со луѓе.

Досега Грција испратила назад едвај 600 од пристигнатите повеќе од 14 000 мигранти, кои дојдоа во првите шест месеци од договорот. Повеќето, ако не сите од вратената, тоа го направија доброволно. Тоа е едвај делче од видот на одвраќање, велат експерти во оваа област, што е потребно за да се одржи бегалците настрана од преземање на патека до Европа. “Освоивме шест месеци време и нивниот број се намали. Но, она што навистина го попречува луѓето да доаѓаат, не е страв од ризик за живот, туку  чувството дека ова е безнадежно”, рече Кнаус. “Тоа е, кога бројот на пристигнување падна драстично.” Основниот аспект во примената на овој аспект од планот е дека грчките службеници во областа на бегалците одбиваат да враќаат во Турција бегалци. Според меѓународни договори бегалците можат да бидат испратени во земји, определени како сигурни. Иако според грчкиот парламент Турција е “безбедна трета земја”, вработените од областа на азил, кои вршат приеми, имаат друго мислење, кое е поблиску до оценување на активисти. Групи како Амнести интернешенел и Хјуман рајтс воч редовно известуваат за злоупотреби во Турција против малцинствата и политичката опозиција, фактори кои според многумина ја прават земјата несоодветни за бегалците. Извештајот од септември на Еврокомисијата за спроведување на договорот гласи дека од илјадниците бегалци пристигнале на грчките острови по влегувањето во сила на договорот, грчките власти се согласиле досега шестмина сириски бегалци да бидат вратени во Турција по разгледување на нивните барања за азил . Ситуацијата на островите, пак, станува очајна како лицата кои бараат азил, се принудени да чекаат со месеци само за да бидат регистрирани.

На Лезбос, на островот со најголем број мигранти, неодамна пожар уништи голем дел од кампот Морина, откако беше запален од гневни мигранти. За да се намали напнатоста, на грчки официјални претставници може да се наложи да се преселат многу од мигрантите кон копното. Но тоа е токму она што Германија и други северни земји не го  сакаат. Важноста на држењето на мигрантите на островите и нивното враќање кон Турција е брзо и е  испратен сигнал до другите потенцијални кандидати за азил да не доаѓаат. Колку подолго мигрантите остануваат, толку помалку веројатноста тие некогаш да се вратат дома. Европа во моментов враќа само околу 30 проценти од мигрантите кои илегално влегле во ЕУ, покажува статистиката на Европската комисија. Друг проблем е што откако бегалците пристигнуваат  до копното, тие се упатуваат на север, проверувајќи каде можат да ги надминат границите по должината на т.н. Балкански пат. Други земји од ЕУ ветија дека ќе ги преземе голем дел од околу 50-те илјади во Грција, но засега биле преместени само околу 4500. Иако границите преку Балканскиот пат се запечатени, бидејќи земјите од Македонија до Словенија воведоа посериозен гранична контрола, воопшто не е јасно  и незивесно е дали тие ќе издржат кај друг масовен  бегалски прилив. На пример Србија веќе се соочува со зголемување на криза на границата со Унгарија, каде што илјадници бегалци, кои се обидуваат да стигнат до Северна Европа, се сместени во импровизирани кампови. Експертите во оваа сфера тврдат дека договорот не може да се реализира целосно, додека Турција не ја подобри ситуацијата во земјата за човекови права, што пак е претерана надеж.

Кнаус вели дека Европа треба да ја  ангажира Анкара посериозно и да користи ветувањето за визна либерализација за Турците како лост за победа и  попусти. Додека ЕУ и вети на Турција укинување на визите, како дел од оригиналната договор – кога Анкара ќе почне да ги исполнува условите – договорот буди противречности во многу земји. Во Германија и Австрија, на пример, популистички партии предупредуваат дека укинувањето на визите може да предизвика масовен егзодус на Курди и други Турци  кои се  соочуваат  со гонење дома. Политичарите од главните партии се загрижени за начинот на кој се смета договорот со турскиот претседател Реџеп Таип Ердоган, токму кога тој станал уште поавторитарен. “Европејците често разговараат ова прашање на емоционално ниво, без да има предвид каков ќе биде следниот чекор”, рече Кнаус. ”

Претседателот на Европскиот парламент Мартин Шулц може да каже дека нема да има либерализација на визниот режим за Турци, но ние се уште сме и потребни  на Турција   и таа да ја задржува кризата да не експлодира повторно во Егејското Море.” Друго прашање е дали Турција ќе игра заедно со другите. Ердоган се бори да го задржи договорот делумно за да ги  одржува добри односи со Европа, кои се затегнати во последно време. За сега се чини дека вниманието на Европа се фокусира на Брекзит и други прашања. Острината и значењето на договорот Турција во голема мера останаа незабележано, како и последиците од нејзиниот крах.

Уште во март, кога трансакцијата беше договорена, лидери беа очајно решени да биде демонстриран видлив напредок во запирање на приливот на бегалци од обезбедувањето на трансакција. Да биде одржувана во работен режим на долг рок не беше приоритет, велат аналитичарите. “Веднаш откако пораката беше упатено, интересот за реалното перформанси значително се намалија”, рече Елизабет КОлет, директор на седиште во Брисел тинк-тенк институт за миграциската политика Европа. “Секој кој разбира како функционираат овие работи, знае дека ќе се земе многу време, за да се стави во пракса.” /

———–

Автори на коментари во “Политико” се Метју Карнитшниг и Јанош Делкер.