Победата на Сириза разви интересни теоретски дебати за нејзиниот карактер како партија. За едни таа е лева, за други е популистичка, трети велат дека одела лево-десно и популизмот го изгубие своето значење како јасен концепти. Ова е еден од оние нејасни спорови во кои сите може да се покажат прави, ако нема искуство за некакво дисциплинирање на употребата на зборовите. Овој текст е такво искуство.

Сириза е збунувачка партија од гледна точка на состав и идеологија. Таа произлегува од амалгам на екстремната левица маоисти и троцкисти, но денес зад неа стојат огромен дел од средните гласачи во Грција. Во нејзината програма има многу елементи кои можат да се препознаат како левичарски: зголемување на даноците и социјалните плаќања, стимулации за “вистинската” економија, крај на “штедењето” итн. Но во неа има и многу национал-популистички мерки и реторика, како излез од НАТО, враќање од страна на Германија на нацистичкиот долг кон Грција, национализација на банките, данок “богатство”, а најмногу – бесплатно здравство и услуги за социјално загрозените , како и проширување на “државата на благосостојба” во услови на жестока финансиска криза. И конечно, а можеби и повеќе од основното, Сириза е за останување на Грција во ЕУ и бара намалување на долговите бреме на земјата од Брисел. Објективно гледано, ова е такво збунување што да бараме концептуална јасност во него би било безнадежно. Но, од друга страна, недостатокот на политичка јасност е сигнал дека станува едноставно за неразбирање.

Првата разлика што треба да се протурка е меѓу популизам и демагогијата. Предизборното изразување пред електоратот – демагогија – е типичен за многу, да не кажеме за сите модерни партии. Популистот не се разликува многу од нив, иако понекогаш неговите ветувања навистина звучат бомбастично и неверојатни од оние на другите. Ниту пак е точно дека популистите никогаш не го исполнуваат ветеното – споредени со останатите партии, тие едвај суштински се разликуваат. Да, има разлика помеѓу тоа што популистите тврдат додека се во опозиција и кога ќе влезат во управувањето. И Сириза не може да биде квалификувана како популистичка само врз основа на одредена демагогија која е јасно присутна во нејзините политички пораки.

Второ, општо прифатената дефиниција во политичките науки е дека популизмот е лесна, минималистичка идеологија која се противи на луѓето на елитата. Луѓето се хомогена национална заедница, а елитата е целокупно корумпирана и предавничка. Популистите доаѓаат да го де-формираат и да го обноват суверенитетот на народот, ја следат неговата волја, каде и таа да ги однесе. Оваа дефиниција е корисна, но таа ризикува да ја прогласи секоја нова, масовна и силно критична кон “владејачката” партија- за популистичка. Сириза може да се покаже маскиран и подогранок на ПАСОК, повеќе или помалку “нормална” европска левица, која застанува на местото на дискредитираните стари партии.

Во таа смисла вистинското прашање за Сириза, во моментот не е дали е популистичка – да, сега несомнено таа го носи овој силен популистички полнеж, тоа го носат во себе сите, кои се фрустрирани и сакаат да кажат едно големо “не” на политичката класа на земјата која го “предала” народот како целина. Прашањето е дали и колку таа може да биде лева?

Одговорот не е многу лесен. Точно е дека со зголемувањето на даноците, вниманието кон социјално слабите, подготвеноста да се инвестира во “државата на благосостојба”, човечката политика кон имигрантите и други, Сириза се позиционира како “традиционална” европска левица: дури како малку старомодна европска левица од 70-80-тите години, пред “третиот пат” на Клинтон и Блер. Она што длабоко и содржински не се врзува со оваа слика сепак, е дека сметката за оние социјалдемократски по својата природа политики, треба да биде платена од други, а не од “народот”: богатите држави во ЕУ, големите меѓународни корпорации (банки ), олигарсите. Тие треба да се откажат од нивните побарувања кон Грција или да станат субјект на казнени даноци (75%), што ќе овозможи распоредување – всушност побрзо зачувување на социјалните политики во Грција на нивото од блиското минато.

Тука е и клучот на феноменот Сириза. Станува збор за конзервативна, лута реакција на загрозеното мнозинство средни гласачи, што гледаат дека го губат статус и привилегиите,го губат целиот начин на живот, кој почнаа да го третираат како свое право. За оваа загуба треба да се најде виновник и тоа е политичката класа, плус Брисел, плус глобалните капиталисти. Треба да се најде и начин за зачувување на начинот на живот и тоа ќе се случи преку финансирање / редукција на долгот од Брисел, што ќе им овозможи великодушни социјални трошоци. И имајте предвид – Сириза сака намалување на даноците за средната класа: зголемувањето ќе влијае само богатите и “крупниот капитал” (домашни и странски големи корпорации). Односно цената на социјалната политика е изнесена “надвор” од вистинската, народна Грција.

Во оваа шема нема “традиционална” социјалдемократија, при која политичката заедница, мнозинството – сами ги плаќаат социјалните услуги кои сакаат да си ги обезбедат. Сириза нуди побрзо шема за “free riding” – при која една политичка заедница успева да пренесе дел од социјалните трошоци врз други. Оваа шема не треба да се меша со идејата за европска солидарност, ниту со идеите за федерализација на буџетската и фискална политика на ЕУ. Од таа перспектива најдобар пат за ЕУ е навистина федерализацијата: непречено преминување кон заедничко буџетирање со соодветните регулирани трансфери од побогатите кон посиромашните региони. Но, тоа треба да се случи по потребните политички реформи на ЕУ и најважно – мора да се случи врз основа на јасни и праведни принципи. Овие принципи треба да влијаат на: 1) определување на тоа кои имаат најголема потреба од помош; 2) опсегот на овластувања на ЕУ за интервенција во националната политика; 3) распределбата на товарот меѓу одредена национална заедница и останатите. Таквите правила засега нема и бидејќи ги нема, Сириза сака прво привилегиран однос кон Грците. А зошто кон нив? Тие ли се најсиромашните региони во ЕУ?

Тоа е и причината што речиси 40% гласаовите за Сириза не се гласови за паневропска солидарност: всушност тоа е повик за привилегирано, приоритетно третирање на една заедница во ситуација на недостаток на општи правила. Поради обединувањето на европските “СИРИЗА” од Шпанија, Португалија и др. би било добра вест за федерализацијата на ЕУ – напротив, секоја од нив ќе ги повлече килимите прво кон себе и ќе се конфронтира со левицата од многу северни држави (а пак и со земјите од Источна Европа: Фицо во Словачка на пример во неколку наврати изјави дека не сака неговата земја да плаќа за специјалниот однос на ЕУ кон Грција).

Овие карактеристики на феноменот “Сириза” ја доближуваат партијата до типичните конзервативни популистички движења во Европа, движења, чија цел е да го задржат животниот стандард на мнозинството во одредена политичка заедница. Фараџ во Велика Британија се бори за Англичаните, како да ги изолира од имигранти – Ле Пен во Франција го прави истото: односно цената за зачувување на стандардот треба да се штити најмногу од другите, странските, имигрантите. Во јужниот дел на Европа, каде се насобрале доста јавни долгови кон странски компании и влади, токму оние странските ( “бедушната” класа на богатите и олигарсите), а не луѓето треба да го носат товарот. Странците треба да ја платат сметката за зачувување на привилегиите, кои се мислат како права.

Во овој контекст ,гласањето за Сириза е дека тоа е рационален избор на најповолен инструмент за водење преговори и обезбедување на отстапки од страна на ЕУ за Грција. Сириза ќе се задржи на тој начин: таа може и да ја стврднува својата позиција, но само за да ги тестира границите на возможниот компромис од страна на Брисел. Не случајно Сириза има детална привремена програма за управување до евентуално повторно преговарање за долгот (најдоцна во текот на летото).

Во однос на имплементацијата на Сириза во “нормална” евролевица, нов и чист ПАСОК – тоа може да се случи, но оние околу 40%, кои сега ја поддржуваат, нема задолжително да имаат интерес да продолжат да го прават тоа. Исто така Сириза едвај има потенцијал да стане предводник на некаква “нова левица”. Алтернативен лев план за организацијата на општеството оваа партија всушност нема: нејзиниот план е зачувувањето на досегашната “држава на благосостојба” преку извезување на цената за тоа надвор.

Во заклучок, подемот на Сириза не е трагедија, ниту сепак е повод за огромен ентузијазам во лево. Главните ставови кои движи овој пораст, се прилично конзервативно-популистички.