Надворешната политика не треба да биде аматерска активност во која национал-историските агитатори викаат и навредуваат без оглед на крајниот резултат и квалитетот на играта. На Балканот, се разбира, емоциите во односите меѓу земјите се исклучително силни. Нациите и особено нивните претставници е многу лесно да започнат изливи и објаснувања – кон другиот тим и до судијата – од кои сите конечно излегуваат згрозени, па дури и со скршена глава. Односите меѓу Бугарија и Северна Македонија во моментов се наоѓаат до точка, од која ќе се кажат работи и ќе се преземат активности, со кои ќе се осудат двете соседни земји на изолација, маргинализација, изгубени профити и непотребни спорови. Т.е. соочени сме со можност да добиеме историски жолт, па дури и црвен картон, па дури може и официјално да ја загубиме играта, вели Даниел Смилов во својата анализа за „Дојче Веле“.
Бугарија честопати се наоѓаше во позиција на пораз во однос на нејзината македонска политика: најмалку две национални катастрофи беа директен резултат на тоа. Се разбира, вината за овие трагедии може да ја имаат нашите соседи и големите сили. Се чини дека не им се случило на соседите или големите сили да ги разберат нашите тврдења и толкувања. Но, ова е нешто како природен факт, еден вид Ковид-19 во нашата надворешна политика, кој мора да го почитуваме постапувајќи колку што е можно попаметно во неповолно опкружување.
Теоријата за рационален избор*, всушност, развила обрасци на однесување токму во средина во која сите играчи се себични и водени од сопствените индивидуални или национални интереси.
Еве барем три стандардни теоретски случувања што можат да ни бидат корисни во нашата балканска политика:
Парето-рамнотежа и Неш-рамнотежа
За одржливо решение на проблем, тој мора да ги земе предвид интересите и стратегиите на сите. Билансот и еластичноста се губат кога некои победуваат на штета на другите или кога стратегиите на играчите стануваат меѓусебно бесмислени и бескорисни. И Вилфредо Парето и Џон Неш беа „прекрасни умови“ кои ги видоа и математизираа овие навидум едноставни вистини. (Има дури и филм за Расел Кроу за Неш).
Играчите кои бараат неурамнотежени и неодржливи решенија за проблемите мора да имаат големи ресурси за да ги спроведат и покрај волјата на другите. „Америка на прво место“ на Доналд Трамп е таква неурамнотежена стратегија. На крајот на краиштата, САД се уште се најмоќната земја, но дури и не е јасно дали можат да си дозволат таква политика во мултиполарен, глобализиран свет. (И Трамп ги загуби претседателските избори.)
Бугарската политика на Балканот, исто така, честопати беше неурамнотежена, следејќи го принципот „Бугарија на прво место“. И се случи во неколку наврати да немаме ресурси да ја одбраниме оваа неурамнотежена стратегија.
Најтрагичен ваков инцидент бил во 1913 година по крајот на Првата балканска војна. Меѓународниот мировен договор беше потпишан во Лондон на 17 мај со учество на големите сили, според кој Бугарија може да обезбеди територија поголема од Сан Стефано: бугарските окупациони зони на поранешните територии на Отоманската империја ја направија земјата поголема од идеалот на Сан Стефано. Сепак, како што е познато, голем дел од Македонија не беше на овие територии окупирани од бугарските трупи. Наместо да се избере решението за рамнотежа – да се гарантира со експлицитен договор што е веќе добиено – Бугарија оди против Грција и Србија, за да ја земат Македонија. Приказната подолу е тажна и позната: неизбалансираното решение се покажа како над нашата моќ.
Во сегашната ситуација со Северна Македонија, имаме и неурамнотежена стратегија (иако за помалку драматично прашање): сакаме да добиеме „признание“ од соседите дека имаат бугарско потекло, дека немаат свој јазик и дека нивниот идентитет е целосно нов и во оваа смисла „вештачки“. Ресурсите што ги имаме за да ја постигнеме оваа цел се главно ветото за членство на Северна Македонија во ЕУ. Трезна анализа ќе покаже дека овој ресурс не е доволен за да се наметне таква неизбалансирана стратегија, која не ги зема предвид интересите и дејствијата не само на нашите соседи, туку и на другите земји на ЕУ. Не смееме да заборавиме дека ветото е адут што не може да се злоупотребува често: со гребење пред да започнат преговорите, можеме да останеме само со слаби карти во рака. И што е најважно – блокадата на Северна Македонија и Албанија на крајот носи загуби за Бугарија: нашиот регион останува изолиран, неразвиен и маргинализиран. Т.е. се потпираме на адут со кој можеме и сами да се изиграме.
Дилемата на затвореникот Втората теоретска студија ја испитува „дилемата на затвореникот“: во неа целта на сите истражители е да ги натераат заробените членови на криминална група да се издадат едни со други. Ако едниот признае, а другиот не, првиот ќе може да избега на штета на вториот. И обратно. Од чисто себична гледна точка, најдобро за секој фатен е да си признае и да ги „потопи“ другите.
Затоа во ЕУ, вистинската сила е „меката моќ“ – политичари и лидери кои успеваат да ја постигнат својата цел без да ја „ставаат“ во грлото на другите. „Тврдите“ Орбан и Качински можеби изгледаат силни, но не се. И сите важни одлуки ќе бидат маргинализирани и на крајот ќе треба да попуштат. И парадоксот е во тоа што ако тие почнат да победуваат, ЕУ едноставно ќе се распадне и тогаш сите, а особено тие, сепак ќе бидат губитници.
Бугарија доби значителна „мека моќ“ на Балканот за време на нејзиното претседателство со Советот на ЕУ. Тогаш сите не гледаа како конструктивен играч во регионот, оној што бара и нуди заемно корисни решенија. И тогаш постигнавме значителна победа во ЕУ – го свртевме мислењето на високо скептичните земји на Балканот во полза на целосна интеграција на регионот во унијата.
Сега се откажуваме од нашата „мека моќ“ на регионален брокер и координатор, за сметка на наводното „цврсто вето“. Да, ќе ги запреме Северна Македонија и Албанија, но што добиваме освен што ги испумпуваме акциите на „патриотите“ од двете страни на границата? И за колку време – во следните 30 години?
Од оваа гледна точка, промената на нашата позиција за Северна Македонија е сигнал дека не разбираме како работи ЕУ и како тоа може да ни биде корисно. „Бугарската крава е секогаш прва на ред“ е неодржлива политика: ова е уште една неурамнотежена стратегија, невозможна за контрола.
Теориите за рационален избор веќе долго време се користат во меѓународните односи. На пример, политиката на нуклеарно спречување за време на Студената војна беше целосно изградена врз нив. Можеби е време бугарската надворешна политика да започне да се заснова на рационални теоретски модели, а не само на херојски легенди и романтични толкувања на историјата.