Во ЕУ се забележува затворање на нуклеарните централи во последниве години, и покрај фактот што Меѓувладиниот панел на ОН за климатски промени (IPCC) во својот извештај од 2022 година призна дека нуклеарната енергија може да игра клучна улога во намалувањето на глобалните емисии на стакленички гасови на нула до 2050, пишува Ненад Јариќ Дауенхауер за Index.hr.
Истражувачкиот текст на овој автор го пренесуваме во целост.
ОН: Нуклеарната енергија е клучна за целта од 1,5°C
Во тој извештај, IPCC посочува дека нуклеарните централи би можеле да помогнат да се постигне целта поставена со Парискиот договор за одржување на зголемувањето на просечната глобална температура под 1,5°C во споредба со прединдустриското ниво (од 1850 до 1900 година). Оваа граница беше поставена за да се спречат можните неповратни ефекти од климатските промени.
Во 2022 година, просечната глобална температура веќе беше 1,15 °C над прединдустриските нивоа.
Истовремено, треба да се има предвид дека Европа, особено Медитеранот, е едно од климатските жаришта, во смисла дека се загрева побрзо од светскиот просек.
Треба да се истакне и дека струјата станува се поважна поради електричните автомобили и топлинските пумпи со кои се постигнува поевтино греење и ладење. Овие уреди се неутрални за CO2, како што се неутрални извори на електрична енергија.
Нуклеарните извори треба да се удвојат до 2050 година.
Според извештајот од 2018 година, одржувањето на затоплувањето на 1,5 °C ќе бара двојно зголемување на глобалното производство на нуклеарна енергија до 2050 година.
Според податоците на Светската нуклеарна асоцијација, моментално во светот има 442 нуклеарни централи, чиј удел во производството на електрична енергија е околу 10,3%. Учеството на сите обновливи извори, вклучително и хидроцентралите, е околу 28%.
Но, уделот на сите форми на потрошувачка на енергија од сите извори, кој ја вклучува целата потрошувачка, не само во форма на електрична енергија, покажува графиконот на страницата Our World in Data (подолу). Тој покажува до кој степен во енергијата сè уште доминираат фосилните горива – нафта, јаглен и гас.
Дури и шведската активистка Грета Тунберг, која многумина ја доживуваат како радикално зелена, по почетокот на војната во Украина изјави дека затворањето на веќе постоечките нуклеарни централи е погрешно.
„Ако веќе ги имаме во функција, мислам дека е грешка да ги затвориме и да се фокусираме на јаглен“, рече Тунберг во октомври 2022 година, очигледно мислејќи најмногу на затворањето на германските нуклеарни централи.
Пад на производството во ЕУ
Во 2022 година, 13-те земји на ЕУ произведоа околу 609 TWh нуклеарна електрична енергија, што е за 16,7% помалку отколку во 2021 година. Ова беше најниското ниво забележано од 1990 година.
Сепак, нуклеарните централи сè уште сочинуваат речиси четвртина (21,8%) од вкупното производство на електрична енергија во ЕУ.
Намалување поради одржување во Франција и деактивирање на нуклеарните централи во Германија
Ова намалување во голема мера се должи на одржувањето и поправките на реакторот во Франција, најголемиот производител на нуклеарна енергија во ЕУ.
Но, тоа може да се припише и на германското затворање на три големи нуклеарни централи во 2021 година, што го намали производството на нуклеарна енергија во земјата на половина од 69 TWh во 2021 година на 35 TWh во 2022 година. Во април 2023 година, Германија конечно ги затвори своите последни три нуклеарки.
Во 2022 година беше затворена и нуклеарна централа во Белгија, во близина на германската граница. Таа беше делумно затворена поради белгиските планови за намалување на употребата на нуклеарна енергија (која беше ставена под „мраз“ по рускиот напад), но и поради притисокот од соседна Германија.
Во последните 15 години во ЕУ е пуштен само еден нов реактор, поточно во 2023 година во финската нуклеарна централа Олкилуото.
Најголем производител е Франција
Најголем европски производител на електрична енергија од нуклеарните централи е Франција. Во 2022 година, таа произведе речиси половина од вкупната нуклеарна енергија во ЕУ (48,4%; 295 TWh), проследено со Шпанија (9,6%; 58,6 TWh), Шведска (8,5%; 52 TWh) и Белгија (7,2%; 44 TWh). Овие четири земји заедно произведоа 73,7% од вкупната количина на електрична енергија од нуклеарни извори во ЕУ (графикон подолу).
Франција е најголемиот извозник на електрична енергија во ЕУ
Франција е и најголемиот извозник на електрична енергија во ЕУ, што во голема мера може да се припише на нуклеарните централи.
Од 1990-тите, со исклучок на 2022 година, кога бројни реактори беа затворени поради одржување, таа беше најважниот странски снабдувач на електрична енергија за Германија.
Зошто нуклеарните централи се затвораар ако се важни?
Се поставува прашањето, зошто се затвораат нуклеарните централи кога би можеле да бидат клучни за решавање на вакви важни проблеми како климатските промени и независноста во производството на енергија?
Краткиот одговор би бил – поради претерани стравови на луѓето од нуклеарните централи и политиките засновани на тие стравови, и поради преоптимистичкото верување дека обновливите извори можат сами да ги заменат фосилните извори доволно брзо.
Германија, особено германската Зелена партија, отсекогаш била лидер во овој поглед во ЕУ. Но, треба да се истакне дека не сите зелени политичари мислат исто; има многу кои се про-нуклеарни, особено во Франција, Финска и Велика Британија, па дури и во Германија.
Зошто Германија толку се плаши од нуклеарната енергија?
Стравот од нуклеарна енергија во Германија има различни историски, политички и културни корени.
Од 1970-тите, многу Германци, особено оние во зеленото движење, беа силно против што било поврзано со нуклеарната енергија. За ова во голема мера придонесе фактот што за време на Студената војна, руското и американското нуклеарно оружје беа распоредени во делови од Источна и Западна Германија, што ја стави Германија во самиот центар на потенцијалниот конфликт меѓу двете нуклеарни суперсили. Оваа ситуација создаде особена вознемиреност кај Германците за нуклеарна војна. Таа вознемиреност го поттикна противењето не само на нуклеарното оружје, туку и на нуклеарната енергија, особено меѓу членовите на растечкото еколошко движење во Западна Германија.
Германски демонстранти против нуклеарната енергија
Некои од првите големи антинуклеарни демонстрации во Германија се случија кон крајот на 1970-тите, кога илјадници демонстранти се судрија со полицијата за да се спротивстават на изградбата на нуклеарна централа во Брокдорф, Шлезвиг-Холштајн.
Првиот голем антинуклеарен успех Германците го постигнаа на почетокот на 1975 година, кога на самиот почеток беше спречена изградбата на нуклеарната централа „Вајл“. Се верува дека ги инспирирало антинуклеарните движења во остатокот од Европа и Америка.
Овие демонстрации го зацементираа движењето за заштита на животната средина и антинуклеарното движење како трајно место во германската политика.
Улогата на Партијата на зелените
Не случајно германската Зелена партија е основана во средината на протестите во 1980 година. Таа група левичарски, еколошки и пацифистички активисти ги добија своите први мандати во Бундестагот во 1983 година.
Германските Зелени првпат учествуваа во коалициска влада на федерално ниво во 1998 година како партнери на Социјалдемократската партија на Германија (СПД). Оваа коалиција, позната како „црвено-зелена“, траеше до 2005 година.
Зелените повторно учествуваа во коалициската влада по изборите во 2021 година, кога формираа „семафор коалиција“ со СПД и Слободната демократска партија (ФДП), која сè уште е на власт.
Во сите коалициски влади, клучните барања на Зелените беа затворање на нуклеарните централи, а потоа и на термоцентралите на јаглен.
Нуклеарни несреќи
На перцепцијата на јавноста за нуклеарната енергија и стравот од неа во Германија, исто така, значително влијаеја нуклеарните несреќи, особено во Чернобил, островот „Три милји“ и Фукушима.
Несреќата во Чернобил имаше особено силен ефект, меѓу другото, поради близината на Украина и преувеличувањето на ризикот од ослободена радијација и бројот на жртви.
Во ова важна улога имаа и германските медиуми. На пример, тие ја покриваа несреќата во Јапонија многу интензивно, веројатно поинтензивно од другите медиуми надвор од Јапонија. Драстични беа и реакциите за таа несреќа. Околу 50.000 германски демонстранти формираа човечки ланец долг 45 километри од Штутгарт до најблиската нуклеарна централа. Сите 17 германски реактори беа веднаш привремено затворени, од кои осум беа трајно постари реактори.
Истовремено, треба да се нагласи дека оваа одлука е незаконска бидејќи нуклеарните централи ги имале сите потребни дозволи за работа и ги исполнувале сите безбедносни барања. Имено, безбедноста на нуклеарните централи во Германија е на високо ниво, а ризикот од земјотреси и цунами е мал.
Конечни одлуки за затворање на нуклеарните централи
Кулминацијата на антинуклеарните активности во Германија резултираше со одлуката во 2002 година на коалициската влада на СПД и Зелените, предводена од канцеларот Герхард Шредер, да усвои закон со кој ќе се затворат сите нуклеарни постројки до 2022 година. На самиот почеток на постепеното затворање, на власт дојде коалицијата на Христијанско-демократската унија (ЦДУ) и Слободните демократи, предводена од канцеларката Ангела Меркел, која во 2010 година одлучи да им дозволи на нуклеарните централи да работат се додека се лиценцирани, што го одложи крајниот рок за затворање до 2036 година. Меѓутоа, нуклеарната несреќа во Фукушима во 2011 година, поради притисокот на јавноста и политичките интереси на ЦДУ, резултираше со нагло откажување од тој рок.
Италија, исто така, побрза да ги затвори нуклеарните централи
Италија имаше слична приказна со затворањето на нуклеарните централи. Земјата започна со производство на нуклеарна енергија во раните 1960-ти. На својот нуклеарен врв имаше четири нуклеарни реактори. Две беа затворени на крајот на 1980-тите, а уште две во 1990-тите.
Италијанското затворање беше резултат на референдумот што се одржа во 1987 година, само една година по катастрофата во Чернобил.
Слично како и во Германија, имаше обид за промена на оваа одлука во 2008 година, кога актуелната влада ја нарече суспензијата „страшна грешка, чија цена надмина 50 милијарди евра“. Меѓутоа, на вториот референдум, одржан во 2011 година, само неколку месеци по Фукушима, италијанските гласачи, како што се очекуваше, повторно ги отфрлија плановите за изградба на нови реактори.
Стравот од нуклеарки нема основа во реалноста
Стравот од нуклеарната енергија е многу поголем ширум светот отколку стравот од други извори, иако предизвикува речиси најмалку смртни случаи годишно, дури и кога ќе се земе предвид несреќата во Чернобил.
Како што покажува табелата „Our World in Data“ (подолу), нуклеарната енергија е всушност една од најбезбедните. Само сончевата енергија предизвикува помалку смртни случаи годишно. Околу 8 милиони луѓе годишно умираат прерано од загадувањето на воздухот предизвикано од согорувањето на фосилните горива, а околу 240.000 во ЕУ. Несомнено, најголемата причина за прераната смрт е јаглеродот, на кој Германија мораше повеќе да се потпира поради затворањето на нуклеарките.
Проблематична енергетска транзиција во Германија
Енергетската транзиција, која сè уште не е завршена, скапо ја чинеше Германија на различни начини, и финансиски и во однос на намалувањето на емисиите на CO2.
Во текот на 1990-тите, Германија произведуваше околу 31% од својата електрична енергија во нуклеарните централи.
Исклучувањето на нуклеарните централи го забави намалувањето на емисиите на CO2, но и намалувањето на загаденоста на воздухот во таа земја.
За споредба, во Франција во 2020 година емисиите на CO2 по глава на жител беа околу 4 метрички тони по лице, а во Германија 7,3 метрички тони.
Ова во голема мера може да се припише на германското затворање на нуклеарните централи.
Трошоци за субвенционирање на обновливи извори
Хрватскиот експерт за нуклеарна безбедност Зденко Шимиќ, кој работи како научник во швајцарскиот институт Пол Шерер, вели дека трошоците за преминот на енергија кон обновливи извори ќе зависат од изворите што ќе се градат, од финансиските услови како каматните стапки и од поврзани трошоци во енергетското и економското право.
„Постојаното зголемување на уделот на извори како ветер и фотоволтаици ќе бара инвестиции во електричната мрежа и заштеда на енергија, бидејќи производството на електрична енергија во овие извори значително флуктуира. Проценките за трошоците за овие инвестиции се движат меѓу две и шест илјади милијарди евра годишно до средината на векот. Неопходни се субвенции и други стимулации, но прашање е дали се доволни. Во чиста енергија само во 2022 година се инвестирани околу илјада милијарди евра. И без други потенцијални трошоци во економијата, со што транзицијата изгледа како предизвик без преседан“, вели Шимиќ.
Резултатот од сето горенаведено е дека денес Германија ја има втората најскапа струја во ЕУ, веднаш зад Данска.
Ниту еден обновлив извор сè уште не ги достигнал нуклеарните централи
Досега, ниту еден обновлив извор на енергија во Германија, дури ни ветерот, не можеше да се совпадне со производството на енергија што доаѓаше од нуклеарните централи на врвот на индустријата. Во доцните 1990-ти и почетокот на 2000-тите, нуклеарните централи произведуваа околу 170 TWh годишно (графикон подолу).
Во 2023 година, Германија произведе околу 135 TWh во турбини на ветер и околу 60 TWh во фотоволтаици.
Од друга страна, Германија произведе околу 213 TWh електрична енергија од фосилни горива во 2023 година (ова се однесува само на електричната енергија, а не на вкупното производство на енергија од фосилни горива кое е многу поголемо).
Во последните години, таа успеа да го намали производството на електрична енергија од фосилни горива за повеќе од 20%, но од горенаведените податоци произлегува дека можеше да го намали за речиси 100% доколку ги чуваше нуклеарните централи и развиваше обновливи извори на истото време.
Мислењето на германската јавност се менува, но предоцна
Интересно е што, според истражувањето на германскиот медиум „АРД“ по почетокот на војната во Украина, во август 2022 година, кога стана очигледно колку Германија е зависна од руските енергетски извори и колку е ранлива поради тоа, повеќе од 80% од Германците беа за продолжување на животниот век на постоечките нуклеарни реактори, но од различни причини веќе беше доцна.
Шимиќ вели дека технички и економски било можно да се продолжи работата на реакторите во Германија, но дека политиката не се водела од економијата.
„Тоа веројатно ќе беше сторено доколку недостатокот на струја беше поголем. Сепак, тоа беше политички неприфатливо за Зелената партија, која својот успех во голема мера го темелеше на борбата против нуклеарната енергија“, објаснува Шимиќ.
Позитивен пресврт на конференцијата COP28
Нуклеарната енергија доби нов ветер на грбот на Светскиот климатски самит (COP28) одржан во 2023 година во Катар.
На него, повеќе од 20 земји од четири континенти ја промовираа Декларацијата за тројно зголемување на нуклеарната енергија, меѓу кои Хрватска, Словенија, Јапонија, Шведска, Полска, САД и Велика Британија.
Интересно е што во тоа општество се најдоа и земји како Јапонија и САД, кои доживеаја нуклеарни катастрофи на нивна територија. Веројатно има врска со тоа што во тие несреќи само едно лице загинало исклучиво од радијација (како што утврди јапонскиот суд).
Овие земји ветија дека ќе работат заедно за да ја постигнат целта за тројно зголемување на глобалниот капацитет на нуклеарна енергија до 2050 година.
Проблемот на заостанување во знаењето
Но, за жал, денес постојат одредени предизвици кои ја ослабуваат конкурентноста на нуклеарната енергија.
Шимиќ вели дека едно од нив е немањето искуство во изградба на нуклеарни централи, а друго е недостигот на образована работна сила за нивното работење, што е последица на децениската европска стагнација во развојот на нуклеарната енергија.
„Недостигот од искуство во градежништвото резултира со подолга градба и повисока цена. Потребната работна сила за работа е полесно да се реши бидејќи може да се искористи времето од планирање до завршување на изградбата. Проблемите се значително помали во земјите кои веќе користат нуклеарна енергија. За илустрација, за изградба на нуклеарна централа во Кина денес, потребни се половина време и пари отколку за изградба во Европа“, објаснува Шимиќ.